de pl en

Gdy Hans Hoffmann w maju 1940 roku maszerował w kierunku Francji, dostał na drogę ręcznie napisany „list ochronny“ („Haus- und Schutzbrief“). Kończył się on słowami „List pochodzi ze starego modlitewnika matki Müller i ona sama go w 1914 odpisała i wysłała żołnierzom w pole. Wszyscy, którzy mieli ten list przy sobie i w niego wierzyli, wrócili zdrowi z wojny“. Tę kartkę Hoffmann nosił przy sobie aż do końca wojny. Może to i był przesąd, wiara lub po prostu szczęście – w każdym razie Hansowi Hoffmannowi przepowiednia się spełniła.

Po nauce w zakładzie malarskim ojca w Iłowej, kształcił się w szkole mistrzów niemieckiego rzemiosła w Monachium, którą ukończył w 1939 roku. W marcu następnego roku został powołany do służby wojskowej i wcielony do stacjonującego wówczas w Neuburgu an der Donau 246. Pułku Piechoty należącego do 88. Dywizji Piechoty. W stopniu szeregowca wraz ze swoją jednostką brał udział w kampanii zachodniej i zdobyciu Francji. Po zawieszeniu broni 25 czerwca jego pułk powrócił do Niemiec.

Zanim Hans Hoffmann ponownie został przeniesiony do Francji, tym razem na baskijskie wybrzeże w Saint-Jean-de- Luz, zaręczył się z Agnes Dahmen, którą poznał i pokochał w czasie nauki w Monachium. Francuski Kraj Basków oszczędziły bezpośrednie działania wojenne, bowiem po niemiecko-francuskim zawieszeniu broni został on zajęty bez walki. Zadaniem 88. Pułku Piechoty było zabezpieczenie wybrzeża między granicą hiszpańską i plażą Biscarosse. Z tego okresu z bogatej spuścizny po Hansie Hoffmannie zachowało się kilka czarno-białych fotografii świadczących o względnie spokojnych czasach. 3 listopada 1941 roku Hans Hoffmann poślubił w Kolonii swoją Agnes, jeszcze zanim jego jednostka została przeniesiona na wschodni front. Celem dywizji były okolice Kijowa, gdzie walczyła Grupa Armii Południe. Z tego okresu nie ma żadnych pamiątek, zdjęć czy listów, które mogłyby opowiedzieć coś o jego doświadczeniach na Froncie Wschodnim.

Koniec wojny przeżył Hans Hoffmann w szkole wojskowej w Schwerinie. W lutym 1945 roku, jak wspomina jego szwagierka, został tam przeniesiony ze szkoły oficerskiej w Pradze. Można przypuszczać, że chciał zrobić karierę oficerską i w tym czasie brał udział w szkoleniu. Bowiem już w sierpniu 1943 wystawiono mu dokument aryjskiego rodowodu, co było koniecznym warunkiem awansu.

W lipcu 1945 roku Hans Hoffmann został zwolniony z niewoli i zatrudniony przez chłopa jako robotnik rolny w Steinhorst/Schleswig-Holstein. Ponieważ miał pensję i chleb, mógł też sprowadzić do siebie swoją żonę, która z dwiema małymi córeczkami i siostrą uciekła w lutym z Iłowej.

Więcej o rodzinie Hoffmann można przeczytać pod:

https://www.martin-opitz-bibliothek.de/de/sammlungen/vor-und-nachlaesse/nachlass-der-familie-hoffmann

„Tak mijają nasze dni –

pełne trudu i pracy,

lecz wielkość naszych obowiązków,

równa się naszej radości,

którą czerpiesz z życia wspólnoty

i codziennej pracy”

 

Tymi zbyt żarliwie brzmiącymi słowami kończy się obejmujący ponad 40 stron album ze zdjęciami, w którym pochodzaca z Gór Sowich Christa dokumentuje swój czas spędzony w Reichsarbeitsdienst (Służba Pracy Rzeszy/SPR) w Mährisch-Trübau ((Moravská Třebová). Wprowadzona w 1935 roku dla młodzieży Służba Pracy stała się obowiązkowa dla dziewcząt dopiero w roku 1939. Dziewczęta w wieku 17-25 lat były zobowiązane do sześciomiesięcznej „służby honorowej dla narodu niemieckiego”, o ile nie były zatrudnione w ważnych dla gospodarki wojennej zakładach przemysłowych i administracji lub uczęszczały jeszcze do szkół.

W obozie zbierało się każdorazowo ok. 50 dziewcząt. Zobowiązane do pełnienia służby pochodziły z różnych części kraju i z różnych środowisk, miały całkiem różną wiedzę i doświadczenia życiowe. Położony we Wschodnich Sudetach w miasteczku Mährisch-Trübau obóz SPR znajdował się poza architektonicznie interesującym centrum. Tak jak Bielawa, rodzinne miasto Christy, również Mährisch-Trübau miało wieloletnią tradycję produkcji tkanin – jednak dziewczęta nie zostały zatrudnione w zakładach produkcyjnych, lecz w rolnictwie. Pomagały przy zbiorach, w gospodarstwie domowym, przy dzieciach i w opiece nad chorymi. Po powołaniu mężczyzn do Wehrmachtu w gospodarstwach wiejskich brakowało siły roboczej i kobiety na wsiach potrzebowały wsparcia. Wraz z upływem wojny młode dziewczęta były coraz częściej kierowane do przemysłu zbrojeniowego, do administracji wojskowej, a nawet do obrony przeciwlotniczej. Nie dotyczyło to jednak Christy, która w 1940 roku zakończyła swoją służbę.

Plan dnia dziewcząt był jasno ułożony i odpowiadał zawsze takiemu samemu planowi godzinowemu. Starannie wykonany album ze zdjęciami szczegółowo go opisuje przy pomocy wersów metrycznych i czarno-białych fotografii. Dzień rozpoczynał się – latem krótko przed 5 rano – od gimnastyki i apelu, a po śniadaniu następowała praca poza obozem. Wczesnym popołudniem młode pracownice wracały do obozu, bowiem oprócz wsparcia dla potrzebujących pomocy rolników i rodzin Służba Pracy Rzeszy miała przede wszystkim za zadanie wychować młodzież w czasie pobytu w obozie na „świadomych swoich obowiązków niemieckich obywateli”, zlikwidować różnice klasowe i przekazać jej narodowosocjalistyczne ideały. Przy czym ekonomiczne znaczenie służby często ustępowało ideologicznemu. Popołudniami, po krótkiej przerwie, odbywały się szkolenia, ćwiczenia sportowe czy praca w ogrodzie. Nawet wieczory były wypełnione wspólnym śpiewaniem i podobnymi zajęciami.

Gdy niespełna 17-letni Gunther Helbing 1 kwietnia 1939 roku rozpoczął praktykę rolniczą w majątku w Lubiatowie Średnim w powiecie złotoryjskim, działo się to prawdopodobnie z zamiarem przejęcia pewnego dnia posiadłości rodziców w Komprachcicach w powiecie opolskim. W swoim skrupulatnie prowadzonym Merkbuch des Landwirtschafts-Lehrlings (Dziennik rolniczego praktykanta) obok dokładnie opisanego gospodarstwa umieścił też rysunek majątku. Z jego notatek o liczącym 325 ha majątku wyraźnie wynika, że do jego utrzymania potrzebnych było wielu pracowników. Jednak zabrakło ich już wkrótce po rozpoczęciu II wojny światowej, ponieważ wielu robotników rolnych zostało powołanych do Wehrmachtu. Ich zadania przejęły kobiety i coraz częściej tzw. robotnicy cudzoziemscy. Obok polskich i francuskich jeńców wojennych było wśród nich wielu belgijskich żołnierzy, którzy po kapitulacji w maju 1940 dostali się do niemieckiej niewoli. W Lubiatowie Średnim zatrudniano również belgijskich robotników przymusowych.

Jeńcy wojenni zatrudnieni w rolnictwie byli najczęściej ulokowani w zabudowaniach gospodarczych i tam karmieni. Istniały jednak jasne przepisy dotyczące obchodzenia się z nimi. I tak musieli mieszkać w miejscach oddzielonych od mieszkania gospodarzy, nie mogli siedzieć z nimi przy jednym stole, a wychodzące poza pracę kontakty były surowo zabronione.

Gunther Helbing i pochodzący z walońskiego Bertrix Julien Schyns nie zważali na ten zakaz. Ponieważ jeńców wojennych obowiązywały ścisłe ograniczenia dotyczące korespondencji z rodziną – mogli napisać i otrzymać dwa listy i dwie kartki miesięcznie, a ponadto były one kontrolowane – Gunther Helbing nawiązał kontakt listowny z rodziną Juliena. Pod pozorem szukania w Belgii fachowej literatury rolniczej pisał do rodziny Belga. W tych listach, które na pozór dotyczyły wysyłki książek, obie strony donosiły o tym, co się u nich działo. I tak rodzina otrzymywała dodatkowe i nieocenzurowane informacje o synu, a ten dowiadywał się, co się dzieje w domu.

Gunther Helbing musiał przerwać swoją praktykę dwa miesiące przed jej formalnym zakończeniem, bowiem już 1 lutego 1941 roku został wcielony do Wehrmachtu. W 1944 dostał się w Rumunii do rosyjskiej niewoli, z której został zwolniony dopiero po 5 latach.

Do listów, które rodzina Schyns wysyłała w 1940 roku do Lubiatowa Średniego, dołączony jest także napisany po francusku list z 1954 roku. Julien Schyns gratuluje w nim swojemu przyjacielowi Guntherowi Helbingowi z okazji zaręczyn. Mimo wszelkich zakazów i przeciwności losu miedzy tymi dwoma młodymi mężczyznami zawiązała się swego czasu na Śląsku przyjaźń, która przetrwała wojnę i niewolę.

Ten cytat zaczerpnięty z powieści „Na Zachodzie bez zmian“ odzwierciedla traumatyczne przeżycia jej autora, Ericha Marii Remarque’a, podczas długiego pobytu w lazarecie podczas I wojny światowej. Zrobione w czasie II wojny światowej na tarasie Reservelazarett IV (Lazaretu rezerwowego) we Wrocławiu zdjęcie grupowe sprawia początkowo inne wrażenie. Większość żołnierzy spogląda do pewnego stopnia optymistycznie w oko kamery i przynajmniej powierzchownie wydają się być zdrowi.

Zdjęcie to jest jedną z 40 czarno-białych fotografii ze spadku po byłej siostrze Czerwonego Krzyża Marii Vogel. Powstały one w czasie jej służby w lazarecie przy Hohenzollernstraße (Sudecka/Zaporoska) 96 we Wrocławiu. Na zdjęciach z lat 1939-1945 widać Marię Vogel w kręgu koleżanek i kolegów podczas wykonywania codziennych zadań lub w towarzystwie pacjentów lazaretu. Fotografie przedstawiają najczęściej zewnętrznie zdrowych żołnierzy, żadnych ciężko rannych, zmarłych czy trwale poszkodowanych na ciele i duszy. Okropności, które Remarque opisał w swojej powieści, nie są tu widoczne – można je tylko przeczuwać. Zdjęcia pozwalają jednak zrozumieć, co oznaczają wypowiedzi zawarte w wojennych wspomnieniach, w których jest mowa o tym, że dłuższy pobyt w lazarecie oznaczał „szczęście”. Przynajmniej na razie żołnierze mogli tu uniknąć śmiertelnych zagrożeń i budzącego grozę, dalekiego najczęściej frontu.

W przypadku Lazaretu rezerwowego IV we Wrocławiu, który od 1939 roku znajdował się w pomieszczeniach byłego szpitala izraelickiego, była to w styczniu 1945 złudna pewność, bowiem front zbliżał się szybko aż do Odry. Gdy ogłoszono apel do wszystkich kobiet, dzieci i starszych, aby pieszo opuścić Wrocław, ordynator dr Martin Hermann postanowił uciekać ze swoim lazaretem. W nocy spakowano to, co najbardziej potrzebne i wczesnym rankiem następnego dnia lekarze, siostry, pomocnicy i chorzy pieszo i z drewnianymi wózkami, w których były instrumenty medyczne, lekarstwa i materiały opatrunkowe, ruszyli w drogę. Przy trzaskającym mrozie i śniegu przebili się przez Saksonię aż do Mindelheim w Allgäu. W czasie trwającego cztery tygodnie, wytężonego marszu duże kłopoty sprawiały im szczególnie niezbędne zmiany opatrunków i leczenie.

Nie wiadomo, czy urodzona w 1913 roku Maria Vogel wraz z kolumną uchodźców uciekła do Allgäu, a potem wróciła na Śląsk czy razem z innymi mieszkańcami Wrocławia uciekała w stronę Karkonoszy. Z jej dokumentów wynika jedynie, że od sierpnia 1945 roku aż do wysiedlenia we wrześniu 1946 pracowała jako młodsza pielęgniarka, a potem jako siostra oddziałowa w sanatorium Buchwald-Hohenwiese (Bukowiec-Wojków) w Karkonoszach.

To koło – jedno z czterech kół krytego wozu rodziny Dittmann – przejechało setki kilometrów aż do Górnej Frankonii. Wcześniej wóz Dittmannów przez wiele lat służył im wiernie w gospodarstwie rolnym w Obiszowie w powiecie głogowskim. O tym, że będzie musiał kiedyś przebyć tak daleką drogę, nikt do końca stycznia 1945 roku nawet nie myślał. Bowiem nawet wtedy, gdy po załamaniu się frontu wschodniego Armia Czerwona w ciągu kilku dni dotarła na Śląsk, to ludzie z wiosek położonych po lewej stronie Odry nie liczyli się z tym, że nieprzyjaciel osiągnie tereny po drugiej stronie rzeki, która wydawała się być nie do pokonania. W Ścinawie Rosjanie przekroczyli Odrę już 24 stycznia. Stąd tez od dalekowzroczności osób odpowiedzialnych w ówczesnych miejscowościach zależało, czy rozkaz do ewakuacji zostanie wydany dostatecznie wcześnie, aby ludzie mogli zadbać o swoje bezpieczeństwo, czy też nie.

Mieszkańcy Obiszowa rozpoczęli 27 stycznia 1945 roku ucieczkę i opuścili miejscowość dostatecznie wcześnie, jeszcze zanim Rosjanie 8 lutego zdobyli cały powiat i zamknęli pierścień wokół Głogowa, który został ogłoszony twierdzą. Wśród nich była również Lisbeth Dittmann ze swoim wozem zaprzężonym w dwa konie. Po śmierci ojca Gustava Dittmmanna we wrześniu 1939 roku Lisbeth jako najmłodsza córka przejęła liczące ponad 10 hektarów gospodarstwo wraz z karczmą. Zgodnie z wpisem od 1941 roku do gospodarstwa oprócz 2 koni należało też 11 sztuk bydła i 11 świń. Wpisane jeszcze w 1937 roku dwa pojazdy silnikowe, w 1941 roku nie zostały już wymienione.

Oprócz Lisbeth Dittmann i jej matki do kolumny uchodźców dołączyła także rodzina jej siostry Erny Hampel ze swoim konnym wozem. Po ślubie mąż Erny Herbert kupił w sąsiedztwie jej rodzinnego domu gospodarstwo. O tym, że oba gospodarstwo wzajemnie się wspierały, świadczy zdjęcie sprzed wojny.

14 marca 1945 roku rodziny Dittmann i Hampel dotarły do Górnej Frankonii i znalazły kwaterę w Neuengrün w powiecie Kronach. Po bezskutecznej próbie powrotu w ojczyste strony, konie i wóz tymczasowo zapewniły Lisbeth Dittmann egzystencję. Zanim straciła jednego ze swoich koni, zarabiała pieniądze na usługach przewozowych. Jej szwagier Herbert odnalazł swoją rodzinę w sierpniu 1945 roku i krótko potem nabył nowe gospodarstwo w Reutlashof w powiecie Kulmbach.

Od 1990 roku wóz stoi w ogrodzie HAUS SCHLESIEN i przypomina o losie milionów Ślązaków, którzy w zimie 1945 roku musieli uciekać. Aby to świadectwo cierpień uchodźców zachować także dla przyszłych pokoleń, wóz został w zeszłym roku fachowo odrestaurowany.

Przed gruzami frontów kamienic stoi rosyjskie działo pancerne – Lubań w marcu 1945 roku. Położone na północnych odnogach Gór Izerskich miasto, podobnie jak cały Śląsk, przez długi czas oszczędziły bezpośrednie działania wojenne. Tutaj oraz w okolicznych miejscowościach umieszczono rodziny ewakuowane z bombardowanych wielkich miast, a ranni leczyli swoje obrażenia. Jednak na początku 1945 roku sytuacja dramatycznie się zmieniła, gdy Armia Czerwona rozpoczęła zimową ofensywę i w ciągu kilku dni przekroczyła granicę Śląska.

Liczne przepełnione pociągi z uchodźcami, które codziennie przejeżdżały przez lubański dworzec, marznący i głodujący ludzie, którzy konnymi wozami lub pieszo przybywali z Wrocławia, świadczyli o zbliżającym się froncie – jednak władze partyjne odpowiedzialne za ewakuację ignorowały niebezpieczeństwo. Dopiero 11 lutego rozpoczęto opróżnianie pierwszych wiosek w północnej części powiatu. W samym Lubaniu ludność została dwa dni później wezwana do opuszczenia miasta.

W nocy z 16 na 17 lutego rozpoczęła się trwająca trzy tygodnie, zacięta walka o Lubań. Śląska Kolej Górska (Schlesische Gebirgsbahn), która prowadziła od Zgorzelca do Jeleniej Góry i była ważnym połączeniem, przecinała miasto. Celem Armii Czerwonej było zajęcie Lubania i przejęcie tej linii pod sowiecką kontrolę. Jednak Wehrmachtowi udało się w kontrataku z pomocą ostatniej grupy ochotników uwolnić miasto i odsunąć front. W ten sposób można było zapobiec przerwaniu połączenia kolejowego i linia funkcjonowała aż do końca wojny, co umożliwiło wielu tysiącom ludzi ucieczkę w kierunku zachodnim.

Bitwa o Lubań była ostatnią – zakończoną sukcesem – wielką operacją zaczepną niemieckiego Wehrmachtu w czasie II wojny światowej. Została też ona wykorzystana propagandowo przez narodowych socjalistów: minister propagandy Rzeszy Goebbels pojechał 9 marca 1945 roku do Lubania, przemówił tam do żołnierzy i podziękował im za ich zaangażowanie. O tej wizycie szczegółowo relacjonowano w ostatniej wyświetlonej kronice filmowej. Wtedy też powstała jedna z najbardziej znanych fotografii z ostatnich miesięcy wojny: przedstawia ona szesnastoletniego chłopca w zbyt dużym mundurze, odznaczonego Krzyżem Żelaznym II klasy, któremu Goebbels ściska dłoń.

Miasto Lubań drogo zapłaciło za tę bitwę – zostało zniszczone prawie w 60%. Szczególnie w północno-wschodniej części miasta, gdzie toczyły się zaciekłe walki uliczne o każdy dom, pozostały widoczne ślady. Zdjęcia miasta z tego okresu pokazują ogromną skalę zniszczeń.

Tkany śląski herb jest jedną z około 8000 różnych odznak, które w latach 1933-1945 zostały wydane przez Winterhilfswerk (WHW – Pomoc Zimowa), aby zmotywować ludność do składania darowizn. Różnorodne serie motywów z rozmaitych materiałów były projektowane w ciągu roku i miały zachęcić do regularnych datków, aby wzbogacić zbiory. I co nie mniej ważne – dzięki sprzedaży tych odznak Pomoc Zimowa stała się jedną z najbardziej znanych i działających na co dzień organizacji w okresie narodowego socjalizmu.

Datki zebrane przez Pomoc Zimową miały początkowo zwalczać materialny niedostatek osób dotkniętych przez bezrobocie i biedę i poprzez to przyczynić się do wewnętrznej stabilizacji reżimu narodowosocjalistycznego. W okresie II wojny światowej wspierała – teraz pod nazwą Kriegs-Winterhilfswerk (KWHW – Wojenna Pomoc Zimowa) – osoby nią dotknięte, a szczególnie inwalidów wojennych i rodziny zmarłych.

Pod hasłem „Walka z głodem i zimnem“ we wrześniu 1933 roku Hitler i Goebbels otworzyli pierwszą Pomoc Zimową. Wprawdzie krótko wcześniej niezależne organizacje dobroczynne zorganizowały zbiórki, lecz kwoty darowizn wypadły stosunkowe skromnie. Natomiast Pomoc Zimowa już pierwszej zimy zebrała 358 milionów marek Rzeszy. Kwota ta rosła z roku na rok i w zimie 1942/45 wyniosła ponad 1,5 miliarda.

Darowizny uzyskiwano z jednej strony poprzez zbiórki w domach i na ulicach, podczas których członkowie prawie wszystkich organizacji nazistowskich oraz uczniowie i studenci jako honorowi pomocnicy chodzili ze skarbonkami od domu do domu. Natomiast z drugiej, w o wiele większym zakresie, poprzez darowizny rzeczowe, pieniężne oraz podatki. Liczyły się tu dochody z loterii i imprez kulturalnych oraz z Eintopfsonntag (niedziela z daniem jednogarnkowym) , w czasie wojny przemianowaną w Opfersonntag (niedziela ofiary). Ludność była zachęcana do tego, aby w okresie od października do marca każdej pierwszej niedzieli miesiąca przygotować danie jednogarnkowe zamiast pieczeni, a zaoszczędzone w ten sposób pieniądze przekazać Pomocy Zimowej. Ponadto robotnikom potrącano od razu z wypłaty 10% „dobrowolnej darowizny“. Osoby temu niechętne musiały się liczyć z sankcjami.

Mimo iż liczba potrzebujących wraz ze spadającym bezrobociem malała, to Pomoc Zimowa została utrzymana i miała służyć wychowaniu ludności do ofiarności oraz wzmacnianiu narodowej wspólnoty. Reżimowi narodowosocjalistycznemu przynosiło to tę korzyść, że redukowało wydatki socjalne, a zaoszczędzone pieniądze można było inwestować w zbrojenia.

Ciągłe wezwania do ofiarności i pogłoski, że nie dociera ona do potrzebujących, podsycały z czasem niechęć i prowadziły do tego, że skrót WHW w języku ludowym został przekształcony w „Wir hungern weiter” (Głodujemy dalej) lub „Waffenhilfswerk” (Pomoc dla zbrojeń).

Na początku 1945 roku był jeszcze Wrocław jedynym obok Drezna nienaruszonym dużym miastem niemieckim, a w maju 1945 – gruzowiskiem. Już w lecie 1944 roku miasto zostało ogłoszone twierdzą. W następnych tygodniach organizowano broń, przygotowywano lazarety i magazynowano żywność. I tylko plany ewakuacji miasta pozostały w szufladach, aż było za późno.

Gdy w styczniu 1945 Armia Czerwona w ciągu kilku dnia dotarła aż do Odry, nie było już czasu na uporządkowaną ewakuację ludności cywilnej. Ulice były już przepełnione kolumnami uchodźców i wojska, gdy 19 stycznia gauleiter Karl Hanke dał wreszcie rozkaz do ewakuacji. Na dworcach stały tłumy ludzi, których koleje Rzeszy nie były w stanie wywieźć z Wrocławia, ponieważ nie miały do dyspozycji przewidzianych w planach ewakuacyjnych 100 pociągów dziennie. Tym samym mieszkańcy zostali zmuszeni ruszyć pieszo w drogę przy trzaskającym mrozie. Trudowi długiego marszu nie sprostały przzde wszystkim małe dzieci oraz starcy i właśnie oni najczęściej nie przeżyli ucieczki.

Podczas gdy kobiety, starzy ludzie i dzieci musieli opuścić miasto, to wszystkim mężczyznom w wieku od 16 do 70 lat zdolnym do służby zabroniono ucieczki. Otrzymali oni rozkaz dołączenia do oddziałów Volkssturmu i obrony miasta aż do końca. Mimo iż w ostatnich dniach stycznia i na początku lutego uciekło ponad 700 000 osób, to w nocy z 15 na 16 lutego pozostawało we Wrocławiu jeszcze ok. 200 000 cywilów, gdy wokół miasta zaciskał się już pierścień.

W następnych tygodniach i miesiącach wywiązała się zaciekła walka uliczna, podczas której dom po domu, z południa i północy front zbliżał się do centrum, a okrążony obszar miasta stawał się coraz mniejszy. Do katastrofalnego zniszczenia dzielnic i pomników kultury doprowadziły nie tylko bombardowania i ostrzał nieprzyjaciela, ale i sami obrońcy, którzy podpalili wiele domów i zakładali w nich ładunki wybuchowe, aby przeszkodzić Rosjanom w ich dalszym marszu. Obrona twierdzy została postawiona ponad wszystko – bez względu na ludzi, budynki czy dzieła sztuki.

Bitwa o Wrocław trwała ponad 80 dni. Twierdza poddała się dopiero 4 dni po kapitulacji Berlina. Wbrew wszelkiemu rozsądkowi i widokom na sukces Wrocław bronił się aż do samego końca. Smutnym bilansem były dziesiątki tysięcy poległych, zniszczone w 70% miasto oraz bezpowrotna strata licznych skarbów kultury. Sam gauleiter Hanke dzień przed poddaniem twierdzy wyleciał do Jeleniej Góry.

Te słowa zanotował w swoim dzienniku w 1933 roku śląski krytyk teatralny Alfred Kerr po ucieczce z Niemiec. Taki los dzieliły z nim setki tysięcy Żydów, którzy musieli opuścić swoje rodzinne strony w okresie rządów narodowych socjalistów. Wśród nich byli też Alfred Sachs i jego żona Elly, którzy w ciągu 1939 roku zebrali potrzebne dokumenty i krótko przed Bożym Narodzeniem w konsulacie Republiki Argentyny otrzymali wizę wjazdową.

Urodzony w 1884 roku Alfred Sachs pochodził z szacownej rodziny jeleniogórskich kupców wyznania mojżeszowego, która według wpisu w Kronice Jeleniogórskiej mieszkała tam od 1754 roku. W 1913 ożenił się z kupiecką córką Elly Glücksmann z Wrocławia. Krótko przedtem on sam i jego brat zostali wpisani do rejestru handlowego jako udziałowcy firmy Hirschberger Mechanische Leinenweberei.

Właściciel fabryki Alfred Sachs, któremu jeszcze w grudniu 1934 „w imieniu führera i kanclerza Rzeszy“ został nadany Krzyż Zasługi Frontowców, korzystał z tego, że żydowscy kombatantów I wojny światowej początkowo nie dotyczyły jeszcze represje i zakazy wykonywania zawodu wprowadzone przez narodowych socjalistów. Jednak na dłuższą metę, ze względu na żydowskie wyznanie, jego zasługi wojenne nie uchroniły go przed całkowitym pozbawieniem praw. Wydarzenia listopada 1938 roku prawdopodobnie ostatecznie skłoniły go i jego małżonkę do emigracji.

Jednak duża liczba chętnych do wyemigrowania i bardzo napięta sytuacja gospodarczo-polityczna w krajach docelowych doprowadziły w wielu państwach do restrykcyjnych przepisów dotyczących wjazdu. Ponadto od września 1939 trwała wojna na Atlantyku, co znacznie zakłócało szlaki morskie do Ameryki Północnej i Południowej. Aby w ogóle otrzymać zezwolenie i móc wyemigrować za ocean, konieczne było przedłożenie wielu dokumentów. Było to m.in. policyjne poświadczenie o niekaralności, świadectwo lekarskie oraz zaświadczenie o niezaleganiu z płaceniem podatków.

To, że Alfred i Elly Sachs dostali od argentyńskiego konsulatu w Wiedniu w 1939 potrzebne stemple w swoich dokumentach, jest tym bardziej godne uwagi, bowiem już w 1938 roku tajna dyrektywa „Circular 11” w znacznym stopniu wstrzymała wjazd Żydów. Nakazywała ona dyplomatom „odmówić wizy tym wszystkim osobom, [które] są uważane za niepożądane lub zostały wydalone ze swojego kraju”.

Nie można już dzisiaj wyjaśnić, czy należy to zawdzięczać sprzedajności argentyńskiego konsula lub innemu przypadkowi, jednak emigracja udała się obojgu jeszcze zanim narodowi socjaliści wprowadzili w 1941 roku zakaz wyjazdu. Alfred Sachs zmarł w 1964 roku w Buenos Aires, jego małżonka Elly w 1975 w Berlinie.

„Możecie mi wierzyć, że dla mnie było to równie niepojęte jak dla Was“ – tymi słowami towarzysz broni 19- letniego Heinza Mährle stara się opisać jego rodzicom swój szok po śmierci kolegi. I dalej: „nie mogłem w to uwierzyć, bo przecież siedziałem w bunkrze obok niego”. On sam został ranny i przeżył, a o śmierci kolegi dowiedział się w lazarecie w Porchowie (obwód pskowski).

W krótkim oficjalnym zawiadomieniu dowódca szwadronu 5 września 1942 roku poinformował rodziców o „bohaterskiej śmierci” ich syna w Rosji. W tym momencie Heinz był od pół roku żołnierzem. Urodził się 19 stycznia 1923 roku w Rudolfswaldau (Sierpnica) w powiecie wałbrzyskim, po szkole ukończył w lecie 1939 roku praktykę handlową w fabryce włókienniczej Euleteppich w Dörnhau/Wüstegiersdorf (Kolce/Głuszyca). Krótko po tym, jak otrzymał świadectwo Izby Przemysłowo-Handlowej w Świdnicy, musiał odbyć sześciomiesięczny obowiązek pracy w Reichsarbeitsdienst (Służba Pracy Rzeszy), a następnie został powołany do wojska. Już kilka tygodni później, po krótkim szkoleniu, został wysłany do Rosji. Świadectwem tego okresu jest kilka listów poczty polowej do rodziny.

Swój prawdopodobnie ostatni list do rodziców i rodzeństwa napisał 26 sierpnia. Donosił w nim m.in., że od niedawna jest strzelcem cekaemu. Jest to chyba ostatni znak życia, jaki rodzice dostali od swego syna. Przypuszczalnie dotarł do nich, gdy Heinz już nie żył. Bowiem – jak to można przeczytać w zawiadomieniu o śmierci – „31 sierpnia w czasie ciężkich walk obronnych został pokonany przez wroga”.

Ta bardzo rzeczowa informacja władz wojskowych nie ukoiła smutku rodziców po poległym synu. Pytanie, jak stracił życie, zajmowało ich prawdopodobnie tak bardzo, że zwrócili się do jego towarzysza broni. Tak w każdym bądź razie wynika z listu jego rówieśnika z 23 listopada 1942 roku. W swoim liście mlody żołnierz najwyraźniej stara sie opanować, chociaż stracił przyjaciela, z którym nieraz „dzielił ostatniego papierosa“. W liście czytamy, że Heinz Mährle z tym właśnie towarzyszem broni wyszedł „na pozycję“. „Przez dwa pierwsze dni było dość spokojnie. 30 sierpnia na niedzielę dotarł do nas ciężki ogień artyleryjski […] Nagle dwa uderzenia granatów, tak że musieliśmy się skryć. Trzeci strzał był celny i zrobiło się wokół mnie ciemno.“

Heinz Mährle, młody człowiek, który miał jeszcze przed sobą życie, swojemu towarzyszowi broni często „opowiadał o małej ojczyźnie i nikt nie myślał o umieraniu“…

HAUS SCHLESIEN

Dollendorfer Str. 412
53639 Königswinter

+49(0)2244 886 0
info@hausschlesien.de
X
Wir nutzen Cookies auf unserer Website. Einige von ihnen sind essenziell, während andere uns helfen, diese Website und Ihre Erfahrung zu verbessern. 
Customize Customize
No cookies
Yes, I agree