de pl en

8 października 1938 roku armia niemiecka zajęła Ziemię Hulczyńską. Mieszkańcy początkowo entuzjastycznie powitali Wehrmacht, bo mieli nadzieję na powrót do dawnych stosunków i tym samym poprawę sytuacji gospodarczej. W historii Republiki Czeskiej Ziemia Hulczyńska ma wyjątkową przeszłość. Ten niezbyt duży region dopiero w 1920 roku stał się częścią nowo powstałej Czechosłowacji, a jego mieszkańcy z niewielkimi wyjątkami nie uważali się dotąd za Czechów

Po układzie monachijskim w 1938 roku tereny te ponownie znalazły się w granicach Niemiec. Aby na nowo podjąć przerwaną przed prawie dwoma dziesięcioleciami kontynuację, Ziemia Hulczyńska stała się częścią swego dawnego powiatu – powiatu raciborskiego – a zatem przyłączona do Prowincji Śląsk, a nie do Okręgu Sudeckiego. Wszystkim mieszkańcom nadano automatycznie niemieckie obywatelstwo, które zgodnie z międzynarodowym porozumieniem mogli odrzucić, lecz wówczas musieliby przeprowadzić się do Czechosłowacji, co z uwagi na warunki ekonomiczne i polityczne byłoby niezbyt korzystne. Stąd też Ziemię Hulczyńską opuścili tylko przedstawiciele administracji państwowej oraz kilka patriotycznie nastawionych osób. Jako obywatelom Rzeszy mieszkańcom Ziemi Hulczyńskiej przysługiwały tym samym wszystkie prawa i obowiązki. Oznaczało to także służbę wojskową w niemieckim Wehrmachcie, która z czasem wywoływała coraz większą niechęć.

Geopolityczne zmiany najboleśniej dotknęły mężczyzn z roczników 1914-1918, którzy do jesieni 1938 roku odbywali służbę w armii czechosłowackiej i wkrótce po przymusowej demobilizacji musieli nosić mundur niemieckiego Wehrmachtu. Wśród nich był również Vilém Poštulka (1914–1943) – na zdjęciu u dołu po lewej – który od 1936 roku służył w armii czechosłowackiej, gdzie osiągnął stopień podoficera. Niemiecki Wehrmacht przejął go wraz z dotychczas uzyskanym stopniem i Vilém Poštulka awansował dalej. Zmarł 5 sierpnia 1943 roku w następstwie poważnych obrażeń odniesionych na froncie wschodnim.

Krótko po przyłączeniu Ziemi Hulczyńskiej do Niemiec narodowi socjaliści rozpoczęli prześladowania miejscowych czechosłowackich patriotów. Dochodziło do masowych ataków fizycznych, publicznych aktów przemocy i pierwszych aresztowań. Wielu współpracowników czechosłowackiej tajnej policji i kliku czechofilskich Hulczynian dostało się w szpony gestapo. Wśród nich był też Efrem Sládek (1902-?) – na zdjęciu u dołu po prawej – który został aresztowany już 14 października 1938 i deportowany do Sachsenhausen. Zarzucano mu, że w latach 30. był tajnym agentem Czechosłowacji. Także i jemu nie udało się uniknąć służby wojskowej, bo krótko przed końcem wojny został przeniesiony z obozu koncentracyjnego do karnego batalionu.

Tekst ten powstał w Muzeum Ziemi Hulczyńskiej (Muzeum Hlučínska). Materiał zdjęciowy pochodzi ze zbiorów muzeum. Więcej o muzeum i jego wystawach pod: https://www.muzeum-hlucinska.cz/

 

Autor: Jiří Neminář

„Jak pocałunek nieba, na ustach ziemi blask…“ – „Księżycowa noc“ i inne wiersze Eichendorffa w małym i poręcznym formacie ok. 6 x 9 cm. Ta wydana w Hyperion Verlag książeczka, która na pierwszy rzut oka sprawia wrażenie, jakby była przeznaczona dla domku dla lalek, jest edycją tzw. poczty frontowej. Od ok. 1940 roku pojawia się seria miniaturowych książek dla frontu. Łącznie wydawnictwo opublikowało 29 tytułów tej serii. Obok Eichendorffa byli to także inni klasycy: wiersze Eduarda Möricke i Gottfrieda Kellera czy „Faust” Goethego, ale i bajki braci Grimm oraz „O problemie prawdy” Nietzschego.

Przedstawiony egzemplarz, który zgodnie z wpisem na wewnętrznej stronie tytułowej należał pierwotnie do młodego żołnierza z Wrocławia, został później oprawiony. Można przypuszczać, że dla swojego właściciela był on tak ważny, iż zależało mu na jego zachowaniu. Ponieważ Hyperion Verlag wydrukowało książeczkę antykwą, a nie – jak to było dotąd dla tego wydawnictwa typowe– frakturą, należy założyć, że ukazała się ona ok. roku 1942. W 1941 Adolf Hitler wprowadził antykwę jako standardowy krój czcionki, którą odtąd miały być drukowane wszystkie książki, a zatem również wydania frontowe.

Wydania poczty frontowej ukazywały się jednak nie tylko w Hyperion Verlag. Krótko po wybuchu wojny powstał całkiem nowy rynek książek. Także Bertelsmann Verlag wydało zeszyty frontowe i serię małych książeczek. Zeszyty frontowe składały sie z okładki i tylko 32 stron na bardzo cienkim papierze. Podwójnej wielkości seria małych książeczek frontowych miała kartonowaną okładkę i trochę większy format, poza tym była podobna do zeszytów frontowych..

Egzemplarze wydrukowane w trakcie akcji specjalnej „Poczta polowa“, którą Ministerstwo Rzeszy ds. Oświecenia Publicznego i Propagandy rozpoczęło w połowie 1942 roku, były oznaczone odpowiednim nadrukiem. Wydanie tych wybranych dla wojska dzieł wiązało się z przyznaniem dodatkowych ilości papieru.

Wyzwaniem dla wydawnictw było to, że ciężar książki nie mógł przekroczyć 100 gramów – obowiązującej granicy wagi dla poczty polowej. Stąd też najbardziej przydatne były małoformatowe, broszurowane zeszyty. Niektóre wydawnictwa umieszczały na okładkach zamiast tytułu miejsce na adres poczty polowej. W ten sposób książka mogła być wysłana bez dodatkowego opakowania.

Minister Rzeszy ds. Uzbrojenia i Produkcji Wojennej zarządził w 1944 roku przeniesienie zamówień na tereny okupowane. Wyraźnie została tu wymieniona Holandia z zaznaczeniem, że istnieją tu odpowiednie zdolności produkcyjne. Zlecenia na druk winny być tam przekazane przede wszystkim dlatego, że mężczyźni w Rzeszy potrzebni byli do służby na froncie. Już w 1942 roku Bertelsmann, jak o tym świadczy kilka wydań poczty frontowej, zaczął przekazywać wiele zleceń druku do Holandii, m.in. wydawnictwu „N. V. Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant“ w Nijmegen.

Ciepłe wdzianko i czapeczka dla dziecka – w czasie wojny niełatwo było to dostać. Oprócz pieniędzy trzeba było oddać za nie 8 talonów na odzież, o ile oczywiście w sklepie w ogóle dało się coś znaleźć w odpowiednim rozmiarze.

Od początku wojny racjonowano nie tylko artykuły żywnościowe, ale i inne przedmioty codziennego użytku, jak mydło i proszek do prania oraz buty i tekstylia. W listopadzie 1939 roku administracja gospodarcza wprowadziła talony odzieżowe na zakup ubrań. Składały się one z określonej liczby ponumerowanych odcinków, które sprzedawca odcinał podczas zakupu odzieży. Na odwrocie każdego talonu znajdowała się szczegółowa lista z podaniem, ile odcinków przy sprzedaży ubrania winien odciąć sprzedawca, przy czym rozróżniano według rodzaju odzieży, jak i jakości oraz materiału, z którego była ona wykonana. W okresie wojny wydano łącznie pięć talonów na odzież z różną data ważności. Pierwszy talon obowiązywał od 29 listopada 1939 roku, następny od 5 września 1940, trzeci od 30 października 1941, czwarty od 4 stycznia 1943, a ostatni od 18 września 1944. Talony różniły się w zależności od wieku i płci. Te ostatnie dostały tylko dzieci i młodzież.

Dla niemowląt był specjalny talon składający się ze 155 odcinków. Dzięki niemu można było nie tylko nabyć całą wyprawkę, lecz musiał on też wystarczyć na wszystkie inne ubranka, pieluchy i śliniaczki potrzebne w pierwszym roku życia. O ile zakup jednej pieluchy wymagał oddania tylko jednej kartki, to za zwykłe majtki dziecięce trzeba było oddać 5 do 8 odcinków, a za śpiworek czy płaszczyk już 14 do 15. Przy czym talony uprawniały tylko do zakupów, dodatkowo trzeba było oczywiście za nie zapłacić.

Administracje gospodarcze były świadome tego, że ilości zostały policzone bardzo skromnie, stąd też na talonach drukowano dodatkowe rady zachęcające do oszczędzania. I tak zalecano, aby przed zakupem dobrze się zastanowić, jakie nowe nabytki są nieodzowne lub czy ze względu na szybkie rośnięcie w pierwszym roku życia nie powinno się kupić ubrań o kilka numerów większych.

Jednak pod koniec wojny wszystkie te rady stały się nieaktualne, bowiem w międzyczasie niedobory były tak duże, że głównym problemem stał się nie brak talonów, lecz niedostatek towarów. Stąd też trzeba było – nie tylko w przypadku ubranek dla niemowląt – improwizować. Przykładem umiejętności improwizowania matek w czasie wojny jest dziecięca kurteczka z odpowiednią czapeczką, która na początku 1945 roku była wydziergana z worka po cukrze i podszyta kawałkiem płótna.

W czasie II wojny światowej potrzebne były nie tylko pieniądze, lecz również odpowiednie talony, aby kupić to, co niezbędne w kuchni i gospodarstwie domowym. Gospodyni musiała zatem nie tylko zarządzać budżetem domowym, ale i rozmaitymi kartkami na żywność, co często było jeszcze trudniejsze i wymagało dobrego planowania. Przy czym ani pieniądze ani kartki na nic się nie zdawały, gdy brak było towaru, co zmuszało do improwizowania w kuchni.

Narodowosocjalistyczny rząd był przekonany, że złe zaopatrzenie ludności w czasie I wojny światowej – przede wszystkim w okresie strasznej zimy 1916 roku – było powodem spadającego morale wojennego oraz niepokojów społecznych, co w konsekwencji doprowadziło do klęski Niemiec. Aby zapobiec takiemu kryzysowi, już w 1937 roku rozpoczęły się przygotowania do racjonowania żywności, paliw, węgla i innych dóbr. Dystrybucja wydrukowanych już kartek żywnościowych i tym samym stopniowe racjonowanie żywności i towarów konsumpcyjnych rozpoczęła się 28 sierpnia 1939 roku, a zatem jeszcze przed wybuchem wojny. Początkowo oprócz paliw racjonowano tylko określone artykuły żywnościowe, do których zaliczały się: tłuszcz, mięso, nabiał, cukier i marmolada. Zarządzaniem i wydawaniem kartek żywnościowych oraz przydziałem towarów do sklepów zajmowały się Powiatowe Urzędy Gospodarki i Aprowizacji.

Jedna kartka była ważna 4 tygodnie, a te które pozostawały po upływie terminu ważności nie mogły już być wykorzystane. Począwszy od drugiego okresu przydziałów, który rozpoczął się 25 września, dokonywano rozróżnień według wieku, płci oraz rodzaju pracy. Ponadto istniały dodatkowe kartki dla najciężej pracujących oraz dla pracowników na nocnych zmianach. Kartki żywnościowe można było zrealizować w każdym sklepie handlu detalicznego. Sprzedawcy odcinali odpowiednie odcinki – pojedyncze bony były nieważne – naklejali je na karty zbiorcze, dostarczali do Urzędu Aprowizacji i otrzymywali za nie talony, za które mogli zakupić u hurtowników towar.

Oprócz regularnych kartek żywnościowych istniały też kartki o dłuższym terminie ważności na zakup ziemniaków i tytoniu oraz produktów, które pojawiały się tylko sporadycznie, jak np. jajka czy ryby, a w niektórych regionach również warzywa i owoce. Na szczególne okazje, takie jak wesela czy podróże, były dodatkowe kartki. Także w przypadkach choroby można było dostać dodatkowe racje artykułów żywnościowych służących wyzdrowieniu.

Do 1941 roku zaopatrzenie w artykuły żywnościowe – pomijając niedobory regionalne czy sezonowe – było jeszcze zadowalające. Jednak w kwietniu 1941 doszło po raz pierwszy do drastycznych cięć, a od przełomu lat 1943/44 sytuacja zaopatrzeniowa ludności cywilnej coraz bardziej się pogarszała.

Początek wojny prawie nie zmienił życia ludności cywilnej, bowiem narodowosocjalistyczna władza starała się nie wymagać od ludzi zbyt wielu poświęceń. Pośrednio mimo to wojna była widoczna i odczuwalna. Śląsk stał się ważnym terenem przemarszu wojsk, co dotknęło również położony blisko granicy Milicz. Niewielka seria czarno-białych fotografii ze zbiorów HAUS SCHLESIEN dokumentuje przejazd oddziałów zmotoryzowanych oraz kwaterunek personelu wojskowego w prywatnych gospodarstwach domowych. Nieznany jest autor zdjęć pochodzących ze spadku po wydawcy i drukarzu Kurcie Lange. Możliwe, że pracował on dla gazety Militscher Kreis- und Stadtblatt, ponieważ fotografie powstały bezpośrednio przed budynkiem wydawnictwa lub sklepem Paula Lange.

W roku 1899 Paul Lange przejął wydawnictwo Friedricha Wilhelma Lachmanna, w którym gazeta ta się ukazywała. Po przejściu Paula Lange na emeryturę wydawnictwem i drukarnią, która w 1939 roku obchodziła 100. rocznicę swego istnienia, kierował jego syn Kurt. Na zdjęciu u dołu po lewej widoczny jest Kurt Lange (z prawej), prawdopodobnie z małżonką i dwoma żołnierzami Wehrmachtu przed swoim wydawnictwem. Napis na odwrocie „Milicz, wrzesień 1939, kwaterunek” pozwala przypuszczać, że obydwaj żołnierze byli tu zakwaterowani. Na wystawie wisi jeszcze duża „100” wskazująca na jubileusz firmy.

Pod kierownictwem Kurta Lange drukarnia świetnie sie rozwijała, rósł nakład gazety i tak w 1938 roku Kurt Lange nabył działkę przy Rynku 33, co pozwoliło mu otworzyć księgarnię i sklep papierniczy w doskonałej lokalizacji. Sprzed tego lokalu pochodzą pozostałe fotografie. Znaki rejestracyjne pojazdów wojskowych wskazują na przynależność przejeżdżających jednostek do Naczelnego Dowództwa 14. Korpusu Armii (Zmotoryzowanego), który został utworzony w kwietniu 1938 roku w Magdeburgu.

Kurt Lange wziął udział w I wojnie światowej jako żołnierz w Serbii, a potem we Francji i był dwukrotnie ranny. Mimo swoich 54 lat krótko przed końcem wojny został ponownie zmobilizowany i w kwietniu 1945 roku dostał się do niewoli amerykańskiej. Jego jedyny syn Manfred zginął jako dziewiętnastolatek na froncie.

Po wojnie Kurt Lange pracował początkowo jako pomocnik przy żniwach i w poligrafii, zanim uciekł na Zachód. Tutaj powrócił do wcześniejszej działalności i razem ze swoim bratem Heinzem reaktywował dawny Kreisblatt w formie gazety regionalnej dla wypędzonych rodaków. Aż do śmierci był wydawcą gazety Militsch-Trachenberger Kreis- und Stadtblatt, której celem było łączenie dawnych mieszkańców rozsianych po całych Niemczech i dostarczanie im informacji.

Napaścią na Polskę 1 września 1939 roku rozpoczęła się przed 80. laty II wojna światowa. Narodowosocjalistyczna, ludobójcza wojna była bezprzykładną tragedią i pochłonęła w ciągu 6 lat ponad 60 milionów istnień ludzkich. Ci, którzy przeżyli, odnieśli rany na ciele i duszy, doświadczyli przemocy, cierpieli głód lub zostali pozbawieni ojczyzny. Mimo to wielu dzielnie starało się prowadzić swego rodzaju zwyczajne życie, były małe chwile szczęścia, rodziły się dzieci i obchodzono święta – obok koszmaru wielu doznało też odruchów człowieczeństwa.

Ludzi, którzy przeżyli te czasy, którzy z pierwszej ręki mogą opowiadać o przeżyciach z czasów wojny, które do dzisiaj odcisnęły swoje piętno na życiu każdego z nich i ich rodzin – tych ludzi jest coraz mniej. To, co pozostaje, to obok książek historycznych osobiste zapiski, przedmioty codziennego użytku i pamiątki z tamtych czasów. Ważne, aby zachować je także dla następnych pokoleń. O ile nie dzieje się to wewnątrz rodzin, wówczas zadanie takie przypada m.in. muzeom, które oprócz skierowanej na zewnętrznych odbiorców działalności wystawowej i edukacyjnej zajmują się zbieraniem, zachowaniem i badaniem. Zbiory są sercem muzeum, lecz dopiero ich wyczerpujące wykorzystanie, intensywna polemika z każdym pojedynczym obiektem i przyporządkowanie go historycznemu oraz ważnemu dla kolekcji kontekstowi nadaje eksponatom pewną wartość, wydobywa z nich historie i opowieści oraz sprawia, że zwykły przedmiot staje się interesującym obiektem muzealnym.

W następnych tygodniach i miesiącach chcielibyśmy zająć się niemymi świadkami z kolekcji muzealnych i magazynów, przeszukać i pobudzić do życia dokumenty i zbiory z czasów II wojny światowej. Chcemy przy tym nawiązać do wydarzeń historycznych, lecz przede wszystkim zbadać indywidualne historie życia zaklęte w eksponatach. W tym blogu będziemy prezentować nasze rezultaty. I tak zbiory zyskają podwójnie na wartości, ponieważ wewnątrz zostaną intensywniej spenetrowane, a na zewnątrz staną się bardziej widoczne.

Przede wszystkim mamy jednak nadzieję, że te przykładowe historie podtrzymają pamięć, pobudzą do refleksji i przyczynią się do tego, aby zająć się tym rozdziałem najnowszej historii, zgłębić własne biografie rodzinne, dostrzec inne perspektywy i nawiązać dialog.

HAUS SCHLESIEN

Dollendorfer Str. 412
53639 Königswinter

+49(0)2244 886 0
info@hausschlesien.de
X
Wir nutzen Cookies auf unserer Website. Einige von ihnen sind essenziell, während andere uns helfen, diese Website und Ihre Erfahrung zu verbessern. 
Customize Customize
No cookies
Yes, I agree