de pl en

„Długo się zastanawialiśmy. Erna chce jeszcze zostać“ pisze Dörte Altmann 22 stycznia 1945 r. do  pastorowej Catenhausen w Poczdamie. Do rodziny Altmann należał, jak to zdradza koperta na list, wynajem autobusów i dorożek mechanicznych w Chojnowie. W księdze jubileuszowej wydanej w 1933 roku z okazji Chojnowskiego Dnia Ojczyzny właściciel Kurt Altmann reklamował swoje 28. i 32. osobowe omnibusy na wycieczki towarzyskie i szkolne. Lecz teraz nie chodziło o wycieczki, lecz o pytanie, czy powinno się jeszcze wytrzymać czy uciekać.

Adresatka tego pisanego ołówkiem listu prawdopodobnie zaproponowała rodzinie Altmann, aby w przypadku ewakuacji przyjechała do niej do Poczdamu. Za tę uspokajającą gotowość do przyjęcia Dörte dziękuje jej dwukrotnie w swoim trzystronicowym liście. Przede wszystkim jednak rozważa, co byłoby właściwe: wyjechać czy zostać? Sądzi, że w ciągu 2-3 dni zapadnie decyzja, czy mają zostać czy uciekać. (…)  Mają jednak jeszcze nadzieję, że do tego nie dojdzie.“

 

Kilka dni wcześniej Armia Czerwona rozpoczęła wielką ofensywę znad Wisły i w krótkim czasie dotarła na Śląsk: tysiące ludzi z miast i wsi po prawej strony Odry oraz z ogłoszonego twierdzą Wrocławia zostało w pośpiechu ewakuowanych. Były to przede wszystkim kobiety, dzieci i starsi ludzie, którzy uciekali w kierunku Sudetów lub na zachód, aby schronić się przed wojną i zagrożeniem ze strony rosyjskich żołnierzy. Bowiem wszyscy mężczyźni w wieku od 16 do 60 lat zostali powołani do Volkssturmu i musieli zostać w swoich miejscowościach, aby „zdecydowanie” bronić je przed wrogiem.

W swoim liście Dörte opisuje dramatyczną sytuację uchodźców w Chojnowie. „To, co tu się dzieje na ulicy w dzień i noc, jest nie do opisania.“ I pisze dalej o ciężarówkach z przyczepami pełnymi ludźmi, o furgonach, furmankach, kobietach na rowerach lub pieszo z dwukołowymi wózkami. Zastanawia się, gdzie ci uciekinierzy znajdą schronienie i czy Odra rzeczywiście będzie stanowiła przeszkodę. Wprawdzie liczący wówczas 11 tysięcy mieszkańców Chojnów leżał na południowy zachód od Odry, ale czy zostanie oszczędzony przez nadciągające wojska? Dörte jest sceptyczna i sądzi, że „jeżeli nie użyjemy potężnych broni odwetowych, to nie będzie ratunku (…) Jeżeli Rosjanie nie zostaną natychmiast odparci, to się ich nigdy nie pozbędziemy.“ W tym momencie nie przypuszczała chyba, jak prorocze były jej słowa.

8 lutego armia radziecka przekroczyła Odrę pod Ścinawą i szybko posuwała się na zachód. Dwa dni później dotarła do powiatu złotoryjskiego. Kilka dni przed tym wiele tysięcy ludzi uciekło z Chojnowa koleją, autami lub pieszo. Ostatni uchodźcy opuścili miasto nocą z 9 na 10 lutego, a dzień później miasto zostało zajęte przez Rosjan. W tym momencie w mieście pozostawało jeszcze ok. 2000 osób.

Nie wiadomo, czy i kiedy Dörte Altmann opuściła miasto.

„Paul Aust – Karkonosze jako lekarstwo na wszystko“ brzmiał tytuł wystawy w Muzeum Miejskim „Dom Gerharta Hauptmanna”, pierwszej monograficznej wystawie w powojennej historii Karkonoszy, która w całości była poświęcona twórczości Paula Austa. Na lekarstwach urodzony 22 sierpnia 1866 roku w Dusznikach Zdroju Paul Aust znał się doskonale, bowiem pochodzący z zamożnej i znanej w miejscowych kręgach rodziny Aust studiował na Uniwersytecie Monachijskim nauki przyrodnicze, chemię i fizykę, a w Erlangen mineralogię i botanikę. Studia zakończył promocją doktorską. W 1895 poślubił o rok młodszą Marię Kappelt i osiedlił sie prawdopodobnie w Łagiewnikach w powiecie dzierżoniowskim, gdzie na świat przyszły bliźniaczki Irmingard i Brigitte. Wkrótce potem rodzina przeniosła się do Ostritz, małego miasteczka w pobliżu Zgorzelca, gdzie Aust kupił aptekę i prowadził ją przez 6 lat.

W 1907 roku Aust postanowił zmienić swoje dotychczasowe życie i przeprowadził się z rodziną do Drezna, gdzie podjął studia w tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych. Była to bardzo odważna decyzja, ponieważ miał już 41 lat, żonę i dwie córki, które musiał utrzymać. Sumiennie chodził na zajęcia, pilnie się uczył i krytycznie oceniał swoje postępy, co już wkrótce doprowadziło do sukcesu i wysokiej jakości jego prac. W Akademii Drezdeńskiej poznał zapewne technikę akwaforty, którą do końca życia mistrzowsko wykorzystywał do przedstawienia ukochanych gór.

Po trzech latach Aust ukończył studia w Dreźnie i wyruszył na poszukiwanie nowego miejsca do życia, ostatecznie decydując się na Karkonosze. Jako aptekarz zrealizował zapewne tysiące recept, które pomogły wielu osobom. Najważniejszą jednak receptę w swoim życiu wypisał sobie sam w 1910 roku, gdy kupił dom przy Warmbrunner Straße 14 (dzisiaj: ulica Cieplicka 124) w Sobieszowie. Karkonosze jako lekarstwo na wszystko zmieniły całkowicie życie jego i jego bliskich. Spokój ducha i twórcze spełnienie nareszcie znalazły swoje miejsce w otoczeniu ukochanych gór, których piękno dozował sobie jak lekarstwo, uwieczniając je na swoich pracach.

 Prace Austa, a w szczególności jego grafiki i rysunki, charakteryzują się świetną kreską, wyczuciem światła i cienia, a przede wszystkim oddają nastrój ukazanego pejzażu i samego artysty. Kolorowe pastele i rysunki kredką hipnotyzują oglądającego, przenosząc go w magiczny świat izerskich łąk, karkonoskich schronisk czy sudeckich wsi. Fascynowały one za życia artysty i fascynują nas teraz, sto lat później.

Paul Aust zmarł 4 września 1934 r. w Sobieszowie. Przyczyną śmierci, odnotowaną w Kirchenbücher evangelischer Gemeinde Hermsdorf unterm Kynast (Księdze metrykalnej ewangelickiej gminy wyznaniowej w Sobieszowie), był samobójczy strzał z pistoletu. Jak wynika z dokumentów zachowanych w jeleniogórskim oddziale Archiwum Państwowego we Wrocławiu, chorujący na raka przełyku malarz, chcąc uniknąć śmierci w męczarniach i bólu, sam odebrał sobie życie. Pogrzeb odbył się na sobieszowskim cmentarzu 9 września 1934 r.

Wystawa Domu Gerharta Hauptmanna w Jagniątkowie powstała we współpracy z Muzeum Śląskim w Görlitz. Pozostał po niej bogato ilustrowany, niemiecko-polski katalog, który zawiera kopie ok. 150 prac Austa oraz jego biografię i tłumaczenia przedwojennej prasy karkonoskiej.

Ten blog jest artykułem gościnnym z Muzeum Miejskiego „Dom Gerharta Hauptmanna“ w Jagniątkowie. Materiał ilustracyjny pochodzi ze zbiorów muzeum. Więcej o muzeum i jego wystawach pod: https://muzeum-dgh.pl/

Autorzy: Karolina Matusewicz-Górniak i Cezary Romaczyk

„Byłam tak szczęśliwa i wdzięczna losowi, że pozwolił mi być ponownie w górach“, pisze 24-letnia Elisabeth o poranku 12 grudnia. Przy pomocy maszyny do pisania przepisała wyjątki z listów oraz codzienne zapiski i z nich oraz kilku czarno-białych zdjęć zrobiła mały album: przypomina on o przygodach podczas jej dwunastodniowego pobytu w schronisku Richterbaude w grudniu 1931 roku. Pod pojęciem „góry” rozumiała Elisabeth Karkonosze, tę część Sudetów, która dzięki swojemu alpejskiemu charakterowi obiecywała zimy bogate w śnieg. Gwarancja pokrywy śnieżnej uczyniła z Karkonoszy już w XIX wieku ulubiony region sportów zimowych.

Już w 1815 roku między schroniskiem na Przełęczy Okraj a Kowarami został urządzony pierwszy tor saneczkowy. Sukces był tak duży, że już wkrótce powstały następne zjeżdżalnie. Tym, co wyróżniało Karkonosze, były tzw. rogate sanie. Początkowo służyły one do transportu siana lub drewna, lecz coraz bardziej cieszyły się dużą popularnością wśród turystów. Siedzący między zakręconymi do góry rogami kierowca sań prowadził pojazd z góry na dół, a za nim siedział wygodnie pasażer. Pod koniec stulecia coraz większą popularność zdobywały zwykłe sanie. Także jazda na nartach ułatwiała pracę nie tylko leśnikom, lecz awansowała do ulubionych rozrywek zimowych. Masowym sportem stała się ona jednak dopiero po I wojnie światowej. Rosnąca zapotrzebowanie szybko doprowadziło do rozbudowy zimowej infrastruktury, obok torów saneczkowych i bobslejowych powstały stoki narciarskie, a wkrótce zbudowane też pierwszy wyciąg.

Lecz Elisabeth i jej koledzy nie korzystali z nowoczesnej techniki. W czasie ich pobytu w Karkonoszach wspinali się po górach o własnych siłach, z „rakami” pod butami lub ciągnąc jeden drugiego. Jak bardzo było to wyczerpujące, można przeczytać w jej albumie: od dworca w Karpaczu grupa musiała przedzierać się w siarczystym mrozie przez góry śniegu, aby dotrzeć do swojej wakacyjnej kwatery. „Po krótkiej chwilce było już tylko 45° wzniesienie. O godzinie 5 zrobiło się ciemno. Nie mogliśmy już rozpoznać śladów. Stawialiśmy stopę za stopą bez czucia i często zatrzymywaliśmy się dla zaczerpnięcia powietrza“ pisała Elisabeth w liście do rodziny. A dalej: „Szłam jakby we śnie, widziałam tylko czarne plecy idącego przede mną. Moje stopy były zimne. Bardzo marzłam i tylko się słaniałam“. Wspinanie się było tak męczące, że część grupy zdecydowała się przenocować w schronisku Wiesenbaude i dopiero następnego dnia kontynuować wycieczkę. Jednak nazajutrz na widok górskich krajobrazów wszystkie męki zostały szybko zapomniane, o czym świadczy wpis z 12 grudnia.

O ile pozwalała na to pogoda, prawie codziennie szusowano na nartach przez Karkonosze. Goście mieli liczne możliwości krótszych lub dłuższych wycieczek. Schronisko Richterbaude, podobnie jak Wiesenbaude i Keilbaude były własnością braci Bönsch i reklamowały się tym, że są otwarte przez cały rok, udzielają nauki jazdy na nartach oraz dysponowały ogrzewaniem piecowym i centralnym.  Oprócz sportu Elisabeth i jej towarzysze doświadczali też innych rozrywek: wycieczki do miasteczka Petzer, wizyty w kawiarni, a w jej zapiskach jest nawet mowa o kąpielach.

23 grudnia musieli wyruszyć w podróż powrotną. Jeśli nawet pożegnanie ze schroniskiem nie było trudne, bowiem „daleką drogę do dworca w Karpaczu musieliśmy przebyć na nartach. Przed nami była zatem wspaniała droga”, to jednak po przybyciu do Karpacza i widoku gór w zachodzącym słońcu na sercu zrobiło się ciężko. I tak kończą się te zapiski z nostalgicznym pytaniem: „Kiedy je znowu zobaczę? To moje jedyne życzenie! Największe i najpiękniejsze!”

Odręczne zapiski na ostatniej stronie pokazują, że życzenie ponownego zobaczenia gór spełniło się przynajmniej trzy razy w latach 1934, 1935 i 1937.

… krzycz, wrzeszcz, wydzieraj się na cały świat, może zarobisz w ten sposób pieniądze!” Tak urodzony w 1891 roku w Jaworze komik Ludwig Manfred Lommel w kilku słowach podsumował początki swojej kariery. Przy czym jego ojciec nigdy tego nie powiedział, lecz miał właściwie nadzieję, że syn przejmie po rodzicach ich firmę. Jednak mimo wykształcenia w zawodzie handlowca i pobytów w Manchesterze i Londynie, Lommel nie interesował się tkaninami i suknami. Jego serce biło raczej dla sceny. Po kilku mniej lub bardziej owocnych działaniach jako przedstawiciel, znalazł w końcu swoje powołanie w wędrowaniu od wsi do wsi i rozbawianiu ludzi swoim monodramami. Jednak wielką popularność nie zawdzięcza wiejskim scenom, lecz nowemu wtedy medium: radiu.

Kilka miesięcy po pierwszej niemieckiej audycji radiowej z Berlina w październiku 1923 roku , powstało osiem następnych rozgłośni regionalnych. Do nich zaliczała się także założona w kwietniu 1924 roku we Wrocławiu prywatna spółka radiowa „Schlesische Funkstunde A. G.“ Redakcja mieściła się początkowo w pomieszczeniach Wyższego Urzędu Górniczego przy Placu Powstańców Śląskich, aż w grudniu 1925 roku nowa siedziba radia znalazła się na Krzykach.

Kto wtedy chciał posłuchać nowych programów radiowych, musiał najpierw uzyskać zgodę na zakup odbiornika i zameldować się jako „abonent“. Opłata dla odbiorców Schlesische Funkstunde (Śląska Audycja Radiowa) wynosiła w 1924 roku dwie marki Rzeszy. Zasięg transmisji Breslauer Rundfunk (Radio Wrocław) obejmował ok. 4,5 mln mieszkańców, z których na początku programu zgłoszonych było tylko 200 odbiorców. Zainteresowanie nowym medium szybko jednak rosło i już w następnym roku liczba abonentów wynosiła 46.000 odbiorców.

W roku 1925 pisarz i dramaturg miejskich scen Wrocławia, Fritz Walther Bischoff, został powołany na stanowisko kierownika literackiego Śląskiej Audycji Radiowej, a w 1929 roku mianowany dyrektorem. Interesowały go przede wszystkim artystyczne możliwości radia. Razem z kompozytorem Edmundem Nickem, który stworzył orkiestrę radiową i rozwinął program muzyczny, starał się zdobyć scenę akustyczną. Bischoff widział w radiu instrument, który mógłby służyć popularyzacji kultury. Napisane przez niego „radiowe” teksty nazywał „sekwencjami odsłuchowymi“. Zakładały one, że teksty były rozdzielane na różnych spikerów, a poszczególne pasaże przerywane muzyką, co dzisiaj jest pewną oczywistością.

Friedrich Bischoff był też tym, który odkrył dowcipnego artystę estradowego Ludwiga Manfreda Lommela i zaoferował mu prowadzenie własnej audycji „Runxendorfer Welle 0,5″. Ludwig Manfred Lommel udzielił przy tym swojego głosu dwunastu różnym postaciom oraz należącym do nich dźwiękom. Paul i Pauline Neugebauer i Runxendorf stawali się z audycji na audycję coraz bardziej popularni i uczynili Lommela znanym daleko poza Śląskiem. Radio zyskiwało coraz więcej odbiorców , a liczba słuchaczy szybko rosła.

Po objęciu władzy przez narodowych socjalistów w 1933 roku nadszedł koniec Śląskiej Audycji Radiowej. W trakcie narodowosocjalistycznych czystek Friedrich Bischoff, Edmund Nick oraz inni współpracownicy zostali zwolnieni jako tzw. „kulturowi bolszewicy“ Po odwołaniu Bischoffa „Reichsender Breslau“ (Rozgłośnia Rzeszy Wrocław) rozwinęła się i obok powstałej już w 1925 roku filii w Gliwicach, stworzyła rozgłośnie lokalne w Zgorzelcu i Opawie.

Radiostacja Gliwicka okryła się 31 sierpnia 1939 roku niechlubną sławą, gdy esesmani w polskich mundurach dokonali na nią zamachu, który posłużył narodowosocjalistycznej propagandzie do usprawiedliwienia najazdu na Polskę.

W budynku Śląskiej Audycji Radiowej we Wrocławiu od 1946 roku znajduje się siedziba rozgłośni „Polskie Radio Wrocław“.

Emilie Zirpel miała burzliwe życie, podobnie jak wielu Ślązaków w I połowie XX wieku. Gdy w 1894 roku przyszła na świat, panował cesarz Wilhelm II. Jej miejsce urodzenia Steindorf w powiecie oławskim należało do Prowincji Śląskiej i tym samym od wojen śląskich w połowie XVIII wieku do Królestwa Prus. Pod koniec jej życia to miejsce urodzenia nazywało się Wójcice i było polskie, a ona sama mieszkała kilkaset kilometrów dalej w Republice Federalnej Niemiec. W międzyczasie przeżyła dwie wojny światowe, wiele ustrojów i przesunięć granic i często musiała zmieniać miejsce zamieszkania.

O życiu codziennym i rodzinie Emilie wiadomo niewiele: z zachowanych dokumentów wynika tylko, że w 1920 roku prawdopodobnie poślubiła Felixa Zirpela i w 1921 urodziła córkę. Córka Hildegarde była z wykształcenia pracownikiem biurowym i pracowała w tym zawodzie przed i po II wojnie światowej, podczas gdy Emilie cały czas była gospodynią domową. Pod koniec 1940 roku córka zrezygnowała z pracy w mleczarni w Brzegu z uzasadnieniem,  że ze względu na chorobę matki musi zadbać o dom. Nie wiadomo na co chorowała Emilie. Ponieważ po 10 miesiącach córka podjęła nową pracę, można przypuszczać, że Emilie już wyzdrowiała.

O ile zachowane dokumenty niewiele mówią o życie codziennym, to wyraźnie odzwierciedlają kryzysy, wojny i przełomy, które poważnie naznaczyły życie Emilie. Jako młoda kobieta Emilie przeżyła I wojnę światową i jako jej skutek koniec Cesarstwa Niemieckiego. Rzesza Niemiecka przegrała wojnę i w 1919 roku nie była obecna przy stole rokowań w Wersalu, gdy alianci na nowo ustalali granice w Europie i na mapie ponownie pojawiła się Polska. O przynależności Górnego Śląska do Niemiec lub Polski, a tym samym położonej w pobliżu Opola miejscowości Krzanowice, gdzie Emilie mieszkała z mężem, miał rozstrzygnąć plebiscyt. Aż do dnia wyborów obszar plebiscytu był administrowany przez Międzysojuszniczą Komisję Plebiscytową. Gdy Emilie chciała pojechać do swojego miejsca urodzenia lub do Wrocławia, potrzebowała wizy i paszportu, mimo że Krzanowice również należały do Śląska.

Na początku II wojny światowej Emilie z rodziną mieszkała w Brzegu, co prawdopodobnie wiązało się z pracą jej męża. Działania wojenne przez długi czas oszczędziły to odrzańskie  miasto. Gdy jednak po załamaniu się frontu wschodniego sytuacja nad Odrą w styczniu 1945 roku się zaostrzyła, Emilie i jej córka zostały ewakuowane do Bad Warmbrunn (Cieplice Zdrój) – 27 stycznia otrzymała od powiatowego kierownictwa NSDAP zaświadczenie potwierdzające prawo do pobytu. Jednak Cieplice były tylko stacją pośrednią, bo już miesiąc później Emilie i jej córka znalazły się w czeskich Mariańskich Łaźniach i zostały tam zarejestrowane jak Niemki w Kraju Sudetów.

Nie wiadomo, kiedy stamtąd wyruszyły i wreszcie odnalazły się w Bawarii, lecz w czerwcu 1945 roku Emilie mieszkała już w Mitterteich. Tymczasową kartę rejestracyjną dostała dopiero 3 października. O tym jak bardzo była ona prowizoryczna świadczy jej rewers: formularze drukowano na starych mapach.

W kwietniu 1946 roku Emilie przyjechała wreszcie do Winkel am Rhein i otrzymała tam oprócz tymczasowej karty rejestracyjnej, tym razem na białym papierze, również tymczasowy dowód dla uchodźców ze Wschodu. Odyseja się skończyła: Emilie z rodziną pozostała w heskim Rheingau.

Co wczoraj było warte doniesienia, jest już dzisiaj nierzadko wyprzedzone przez aktualne wydarzenia. O ile zatem wczorajsza gazeta może być jeszcze przydatna do zawinięcia główki sałaty, to co może być interesującego w takiej, która ma ponad 100 lat? Być może jest to wydarzenie, o którym donosiła i które w międzyczasie stało się „wielką historią“, być może nikt już nie może sobie o tym przypomnieć. Tak czy inaczej pozostaje pytanie, dlaczego po tylu latach ta gazeta jeszcze istnieje i jak znalazła się tam, gdzie jest do dzisiaj.

To pytanie nasuwa sie także przy tym niecałe 10 cm szerokim wycinku z Honnefer Volkszeitung z 29 marca 1921 r. w zbiorach HAUS SCHLESIEN. Jak kawałek starej nadreńskiej gazety lokalnej znalazł się w śląskim muzeum i dlaczego jest tam przechowywany? Wyjaśnieniem, dlaczego został zachowany, może być wydrukowana po drugiej stronie i trochę zniszczona informacja o sytuacji na Górnym Śląsku. Wtedy, krótko po plebiscycie o przynależność Śląska, który odbył się 20 marca, gazeta donosiła o zamieszkach w górnośląskich miastach. Plebiscyt i jego skutki, dowodzi wycinek z gazety, były wydarzeniem nie ograniczającym się tylko do tamtego regionu, lecz śledzono je z zainteresowaniem w całych Niemczech.

Pozostaje pytanie, jak ten kawałek gazety znalazł się w archiwum HAUS SCHLESIEN. Zazwyczaj obiekty i dokumenty związane ze Śląskiem są oddawane do muzeum lub biblioteki, ponieważ ich pierwsi właściciele przypisują im wartość historyczną, uważają za godne pokazania lub są one związane ze wspomnieniami, które powinny być zachowane.  Eksponaty są też kupowane, aby zapełnić lukę w zbiorach. W przypadku tego wycinka gazety okazuje się, że był on już tutaj na długo przed tym, zanim budynek stał się HAUS SCHLESIEN i zostały urządzone archiwum oraz muzeum: dokładnie od 1921 roku. Swego czasu dworek dzierżawcy, który do sekularyzacji w 1803 roku należał do położonego po prawej stronie Renu klasztoru Schwarzrheindorf, był gospodarstwem rolnym. Między rokiem 1920 a 1922 ówczesny właściciel wyremontował i powiększył dwór. W tym czasie powstał czteroskrzydłowy obiekt w kształcie, który zachował się do dzisiaj. Podczas tapetowania z braku papieru posługiwano się Honnefer Volkszeitung jako podkładką. Przy tej okazji również ten związany ze Śląskiem dokument epoki znalazł sie w domu, jeszcze zanim można było choćby przeczuć, że obiekt stanie się kiedykolwiek HAUS SCHLESIEN.

Gdy w roku 1978 zabudowania dworku zostały zakupione przez założone pięć lat wcześniej Stowarzyszenie HAUS SCHLESIEN, wolontariusze zaczęli oczyszczać dom z najgrubszych śmieci i wszystko trochę porządkować. Podczas tych prac znaleźli pod kilkoma warstwami tapety wycinek z Honnefer Volkszeitung. Ślązakom wydało się to być wskazówką od losu, że był to akurat artykuł związany ze Śląskiem: Czyż nie był to znak?

Razem z opisem pierwszych wrażeń i życzeniami wycinek z gazety został włożony do teczki i podczas oficjalnego przekazania Domu wręczony prezesowi Stowarzyszenia „Z okazji narodzin HAUS SCHLESIEN“. Odtąd jest on częścią zbiorów.

Wspaniałe kostiumy przed malowniczym tłem Lasu Odrzańskiego między Bytomiem Odrzańskim a Siedliskiem – na 15 czarno-białych fotografiach zachowały się sceny z Bytomskich Przedstawień Regionalnych w 1925 roku. Było to, jak świadczy o tym relacja jednego z uczestników, nadzwyczaj imponujące wydarzenie, które przyciągnęło tłumy ludzi.

Możliwie największy dach nad sceną, duży zespół i ozdobne, historyczne kostiumy – to stanowi o uroku widowisk na wolnym powietrzu. Obojętnie, czy sławne na całym świecie czy znane tylko regionalnie, od połowy XIX wieku zabawiają i fascynują mieszczaństwo i prosty lud. Ten rodzaj sztuk teatralnych, określany w literaturoznawstwie jako „poezja okolicznościowa”,  jest zawsze osadzony w kontekście historycznie ważnym dla miejsca wystawienia.

Nie inaczej było z przedstawieniami w Bytomiu Odrzańskim – Siedlisku: na leśnej polanie blisko brzegu Odry między zamkiem Siedlisko a miastem inscenizowano w latach 20. XX wieku historię lokalną. Wystawiona w 1925 roku sztuka „Dzwon w lesie“ (Die Glocke im Wald) była dramatem miłosnym wplecionym w kontekst wojny trzydziestoletniej. Jej autorem był Konrad Urban, który napisał między innymi także „Die Hussiten vor Löwenberg“  (Husyci pod Lwówkiem Śląskim) dla festiwalu w Lwówku Śląskim.  W jego stworzonej dla Bytomia Odrzańskiego sztuce prześladowany przez Szwedów Heidegraf walczył o względy Walburgii. Przez pięć aktów sztuka przedstawiała różnego rodzaju trzymające w napięciu wydarzenia i tragiczne zwroty akcji, aż dzwon w lesie mógł wreszcie zadzwonić na wesele Heidegrafa z Walburgią.

W dniach 17-25 maja 1925 roku na położonej po lewej stronie od Odry scenie codziennie o godzinie 15.15, a w niedziele i w Święto Wniebowstąpienia dodatkowo o 17.15, odbywały się przedstawienia. Bilet kosztował od 50 fenigów za miejsce stojące do 4 marek za miejsce w pierwszych rzędach, do tego dochodziła jeszcze opłata mostowa w wysokości 5 fenigów za przekroczenie mostu. Dla uczniów i młodzieży obowiązywały ceny specjalne.

O rym, że przedstawienia regionalne były znane daleko poza Bytomiem Odrzańskim, świadczy choćby fakt, że powstał nawet specjalny przewodnik po przedstawieniach. Zawierał on także połączenia kolejowe, aby było wiadomo, kiedy i skąd wyjechać, aby przybyć punktualnie na spektakl. Obszar, z którego przyjeżdżała publiczność, wydawał się być dość duży, bowiem promień podanych połączeń kolejowych sięgał do Wrocławia, Zielonej Góry i Zgorzelca. Dojazd uzupełniały dodatkowe pociągi w niedziele i dni świąteczne oraz połączenie statkiem parowym po Odrze.

Przedstawienia regionalne zostały otwarte 17 maja wielkim historycznym pochodem przez świątecznie udekorowany Bytom Odrzański. Był to spektakl, który chciało obejrzeć wielu ludzi – jak na to wskazuje wymieniona już relacja. Czytamy w niej: „Z wieży ratuszowej powiewają daleko widoczne chorągwie, na wszystkich lokalnych drogach różnego rodzaju pojazdy zmierzają do Bytomia Odrzańskiego. Kolej dowozi tysiące gości. Co za pełen radosnych oczekiwań ruch na lśniących czystością ulicach.”

Zgodnie z opisami po uroczystym pochodzie tłumy ludzi udały się na polanę, która była otoczona „przewiewnymi namiotami barowymi” i „wspaniałymi budkami z kiełbasą”. Trochę z boku od tego wesołego zgiełku, za krzakami i drzewami, znajdowała się scena na wolnym powietrzu. Oprócz prawie tuzina głównych wykonawców zespół składał się z wielu aktorów drugoplanowych i statystów; począwszy od dzieci, które w I akcie wraz z Walburgią przywoływały śpiewem wiosnę poprzez cesarskich lancknechtów i szwedzkich jeźdźców aż do prześladowców Heidegrafa.

Jeżeli ktoś chciał po imponującym spektaklu zażyć jeszcze trochę przyrody, temu polecano w specjalnie z tej okazji wydanym przewodniku spacer do „oddalonego tylko o 4 km zamku Siedlisko otoczonego kwiatami bzu”.

W 35. roku istnienia Towarzystwa Karkonoskiego /Riesengebirgsverein (TK/RGV) jego zarząd główny zwraca się do wszystkich grup terenowych z apelem „aby mieć wzgląd na to, żeby liczba członków nie zmniejszała się znacząco” i „tam, gdzie pojawia się pomysł szybkiego rozwiązania grupy, należy się temu poważnie i całą mocą przeciwstawić”. Model sukcesu Towarzystwa Karkonoskiego w kryzysie? Pismo może dziwić tylko tych, którzy spojrzą na datę: powstało ono 28 grudnia 1914 roku, niecałe pięć miesięcy po wybuchu I wojny światowej. „Ciężka wojna, która zaprząta teraz wszystkie zmysły i myśli niemieckiego narodu, wpływa oczywiście na stowarzyszenia i ich działalność. Naszemu Towarzystwu Karkonoskiemu również zagraża niebezpieczeństwo i naszym obowiązkiem jest, aby dostatecznie wcześnie temu przeciwdziałać”, czytamy już we wstępie.

Zmartwieniem nadawcy było to, że ze względu na wojnę wielu członków Towarzystwa nie było w stanie płacić składek, czego konsekwencją mogło być wypowiedzenie im członkostwa – troska ta była w pełni uzasadniona. W „Wanderer im Riesengebirge“ (Wędrowiec w Karkonoszach), istniejącej od 1881 roku gazetce Towarzystwa, napisano w styczniu 1915, że „jeszcze 49 grup terenowych zalega ze swoimi rozliczeniami“, a jedna grupa właśnie się rozwiązała. Aby zapobiec dalszym odejściom członków i grup terenowych, zarząd postanowił zwrócić się do wszystkich członków i grup z okólnikiem. Zawarł w nim konkretne propozycje, jak np. odroczeniu lub obniżkę składek członkowskich. Chcąc powetować te straty finansowe, należało gospodarować możliwie oszczędnie.

Jeszcze kilka miesięcy wcześniej trudno było sobie wyobrazić, że głównym zmartwieniem będzie pod koniec roku dalsze istnienie Towarzystwa, bo przecież tak niedawno, 14 kwietnia, otwarciem nowo wybudowanego Muzeum Karkonoskiego udało się zakończyć wielki projekt. Budowa muzeum była tylko jednym z wielu ogniw w łańcuchu sukcesów Towarzystwa Karkonoskiego powołanego w 1880 roku na wzór Towarzystwa Alpejskiego Theodora Donata. Ideą ojców założycieli  było lepsze wykorzystanie i tym samym przyciągnięcie w góry więcej gości. Służyły temu m.in. rozbudowa sieci dróg, budowa schronisk i punktów widokowych oraz propagowanie wiedzy o górach i przyrodzie.

Idea Donatsa szybko spotkała się z aprobatą i już pięć lat po założeniu Towarzystwo liczyło 4000 członków skupionych w 40 grupach terenowych. W roku 1905 świętowano 25. rocznicę istnienia trzydniową uroczystością w Jeleniej Górze. Do sukcesów Towarzystwa zaliczała się nie tylko rosnąca liczba jego członków oraz ukazująca się od 1881 roku gazetka, ale przede wszystkim poprawa infrastruktury: powstały nowe trasy, otwarto schroniska młodzieżowe, zawieszono różne tablice pamiątkowe. Towarzystwo było czymś więcej niż związkiem miłośników wędrówek, swoją działalnością znacznie przyczyniło się do rozwoju turystyki w Karkonoszach i tym samym w całym regionie. Dlatego członkowie zarządu czuli się zobligowani do zachowania funkcji tak ważnych dla miejscowej ludności.

O ile kierownictwo Towarzystwa w swoim pierwszym apelu z 1914 roku traktowało terminowe wpłaty składek jako drugorzędne, to dwa lata później w gazetce Towarzystwa ukazało się „poważne wezwanie do naszych członków“, że brakujące składki  grożą Towarzystwu kłopotami. Jednak okres kryzysu udało się przezwyciężyć i kilka lat później Towarzystwo liczyło ok. 17 000 członków i prawie 100 grup terenowych.

„Pozwalamy sobie […] zwrócić się do Pana z uprzejmą prośbą o przystąpienie do Komitetu Honorowego, który ma byc utworzony z okazji Zielonoświątkowego Turnieju Hokeja“ czytamy w piśmie skierowanym 2 maja 1925 roku do dyrektora Edmunda Glaesera. Prośbę tę wyraziła sekcja hokeja Niemieckiego Klubu Sportowego w Nowej Soli, który w dniach od 31 maja do 1 czerwca 1925 roku zaplanował turniej hokeja z udziałem wielu klubów z regionu. Podczas gdy Komitet Honorowy cztery tygodnie wcześniej nie był jeszcze obsadzony, to uczestnicy turnieju byli już znani: wszystkie biorące udział kluby pochodziły z Dolnego Śląska i graniczących z nim Łużyc. Jak zdradza wydrukowana niewiele później zapowiedź turnieju, Edmund Glaeser nie omieszkał wyrazić zgody na tę prośbę i wraz z innymi lokalnymi osobistościami z gospodarki i polityki został członkiem Komitetu Honorowego.

Nie wiadomo, czy Edmundowi Glaeserowi ten zaszczyt przypadł z racji jego funkcji dyrektora huty żelaza Paulinenhütte, którą kierował od 1917 roku czy też jako kronikarzowi miejskiemu i założycielowi miejskiego muzeum. Zatrudniająca w okresie swojego rozkwitu ok. 300 pracowników Paulinenhütte ciągle nie mogła pokonać trudności spowodowanych wojną: skutki przegranej wojny, inflacja i światowy kryzys gospodarczy doprowadziły do tego, że zakład nie znalazł wyjścia z kryzysu i w 1931 roku musiał wreszcie ogłosić upadłość. Istniejące w mieście Zakłady Tekstylne Gruschwitza i Odlewnia Żeliwa Krausego były jako pracodawcy bardziej znaczące niż firma Edmunda Glaesera. Zdobył on jednak wiele zasług jako inicjator powstania Muzeum Regionalnego w Nowej Soli i kronikarz miejski. Bez względu na to, jakiej funkcji zawdzięczał zaproszenie, to na każdej uroczystości czy jubileuszu był on chętnie widzianym gościem. Świadczą o tym zaproszenia róznych towarzystw, tak na przykład na 70 rocznicę Katolickiego Stowarzyszenia Czeladników, na uroczystość założenia Męskiego Koła Śpiewaczego czy na puchar Nowosoleckiego Związku Sportowego.

Ten ostatni powstał w 1919 roku z połączenia kilku lokalnych klubów piłki nożnej, których działalność wskutek I wojny światowej prawie całkowicie zamarła i połączył się z klubem hokejowym. Od 1923 roku obydwa stowarzyszenia nosiły nazwę „Niemiecki Klub Sportowy” i odtąd należały do niego również lekkoatleci.

Sekcja piłki nożnej miała z pewnością więcej członków, bo hokej w porównaniu z piłką nożną czy gimnastyką nie był w owym czasie sportem masowym. Stąd też liczono, że taki turniej z prominentnymi członkami Komitetu Honorowego zdobędzie trochę popularności. W każdym razie tak można interpretować pismo, w którym stwierdzono, że turniej przyczyni się do propagowania „sprawy ćwiczeń cielesnych“. Wydrukowanie ulotki programowej z podaniem reguł gry świadczy także o tym, że nie były one wielu ludziom znane i konieczne były objaśnienia. Jednak nawet, gdy drużyna była niewielka, to jednak dobrze ze sobą zżyta, na co wskazuje fotografia z wycieczki sylwestrowej w Karkonosze w 1924 roku. Porównanie zdjęć drużyny z 1925 i 1932 roku pokazuje, że także propagowanie tego sportu nie było bezowocne: drużyna powiększyła się.

Dekoracyjna oprawa albumu zdaje się raczej wskazywać na rodzinne fotografie lub malownicze zdjęcia z wakacji: tym bardziej zaskakuje, że po otwarciu pierwszych stron można ujrzeć grupę robotników budowlanych z łopatami. W tym albumie Karl August Hohmannnie nie dokumentował swoich przeżyć z urlopu, lecz budowę zapory wodnej w Leśnej. Jako kierownik budowy w okresie czterech lat dość rzadko przebywał Hohmann w rodzinnym Holzminden. Może dlatego uwiecznił postepy budowy na 36 fotografiach, aby móc pokazać w domu, gdzie był, jak przebiegały prace i jakie były jego zadania.

Priorytetowym celem tego przedsięwzięcia budowlanego była ochrona położonych nad Kwisą miast i wsi przed powodzią. Wciąż i wciąż, zwłaszcza w deszczowych miesiącach letnich, niszczące powodzie porywały mosty, burzyły domy i zatapiały całe miejscowości. Jedna z najgorszych wydarzyła się w roku 1897. Niszczący wymiar tego wydarzenia skutkował tym, że dla dotkniętych nim miejscowości nie tylko została zorganizowana bezpośrednia pomoc, lecz dyskutowano także o daleko idących działaniach prewencyjnych. Trzy lata później weszła w życie Śląska ustawa antypowodziowa, która przewidywała powstanie w tej okolicy 3 zapór wodnych. Pierwszą z nich była zapora zbudowana w dolinie Kwisy powyżej miejscowości Leśna. Przy intensywnych deszczach masy wody płynące z Gór Izerskich do dolin miały być zatrzymane i tym samym zażegnane niebezpieczeństwo powodzi.

Autorem projektu wysokiej na 45 metrów zapory był jeleniogórski inżynier Bachmann, który sporządził go z rekomendacji Ottona Intze, doświadczonego w tej dziedzinie profesora z Akwizgranu. Zapora może pomieścić prawie 15 milionów metrów sześciennych wody i kosztowała w tym czasie ponad 2,6 milionów marek. Mur zapory składa się z tłucznia pozyskiwanego w okolicy gnejsu oraz z zaprawy cementowej. Zużyto 150.000 worków cementu, 20.000 m³ piasku, 2400 m³ wapna, 460 ton stali. Potrzebne tez były 32 tony dynamitu. W czasie głównych prac budowlanych było zatrudnionych 450 robotników, z czego prawie połowa pochodziła z Austrii i Włoch. Mieli oni bowiem większe doświadczenie w budowie tuneli niż miejscowi. W realizacji projektu uczestniczyła także firma Liebold & Co z Holzminden, w której pracował Hohmann. Dla firmy projekt był bardzo prestiżowy, co znalazło odbicie w ogłoszeniach reklamowych z tego okresu.

Zapora wodna służyła i służy do dzisiaj nie tylko ochronie przed powodzią, ale i pozyskiwaniu energii. Po jej ukończeniu na wysokości 100 metrów poniżej korony wału u stóp muru zbudowano elektrownię wodną. Zamontowano cztery turbiny, a później doszły jeszcze dwie. Są one do dzisiaj eksploatowane i uważane za najstarszą elektrownię wodną w Polsce.

Podczas wbudowania kamienia węgielnego wygłoszono hasło: „Dolinom dla ochrony, przed falami dla osłony i zabezpieczenia całości!“. Zgodnie z tymi słowami zbudowana w latach 1919-1924 zapora w dolinie Kwisy stała się spełnionym marzeniem położonych niżej miast, które wprawdzie nie chroniła całkowicie przed powodziami, lecz nie pozwalała na powtórkę katastrofy z 1897 roku.

HAUS SCHLESIEN

Dollendorfer Str. 412
53639 Königswinter

+49(0)2244 886 0
info@hausschlesien.de
X
Wir nutzen Cookies auf unserer Website. Einige von ihnen sind essenziell, während andere uns helfen, diese Website und Ihre Erfahrung zu verbessern. 
Customize Customize
No cookies
Yes, I agree