de pl en

„Paul Aust – Karkonosze jako lekarstwo na wszystko“ brzmiał tytuł wystawy w Muzeum Miejskim „Dom Gerharta Hauptmanna”, pierwszej monograficznej wystawie w powojennej historii Karkonoszy, która w całości była poświęcona twórczości Paula Austa. Na lekarstwach urodzony 22 sierpnia 1866 roku w Dusznikach Zdroju Paul Aust znał się doskonale, bowiem pochodzący z zamożnej i znanej w miejscowych kręgach rodziny Aust studiował na Uniwersytecie Monachijskim nauki przyrodnicze, chemię i fizykę, a w Erlangen mineralogię i botanikę. Studia zakończył promocją doktorską. W 1895 poślubił o rok młodszą Marię Kappelt i osiedlił sie prawdopodobnie w Łagiewnikach w powiecie dzierżoniowskim, gdzie na świat przyszły bliźniaczki Irmingard i Brigitte. Wkrótce potem rodzina przeniosła się do Ostritz, małego miasteczka w pobliżu Zgorzelca, gdzie Aust kupił aptekę i prowadził ją przez 6 lat.

W 1907 roku Aust postanowił zmienić swoje dotychczasowe życie i przeprowadził się z rodziną do Drezna, gdzie podjął studia w tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych. Była to bardzo odważna decyzja, ponieważ miał już 41 lat, żonę i dwie córki, które musiał utrzymać. Sumiennie chodził na zajęcia, pilnie się uczył i krytycznie oceniał swoje postępy, co już wkrótce doprowadziło do sukcesu i wysokiej jakości jego prac. W Akademii Drezdeńskiej poznał zapewne technikę akwaforty, którą do końca życia mistrzowsko wykorzystywał do przedstawienia ukochanych gór.

Po trzech latach Aust ukończył studia w Dreźnie i wyruszył na poszukiwanie nowego miejsca do życia, ostatecznie decydując się na Karkonosze. Jako aptekarz zrealizował zapewne tysiące recept, które pomogły wielu osobom. Najważniejszą jednak receptę w swoim życiu wypisał sobie sam w 1910 roku, gdy kupił dom przy Warmbrunner Straße 14 (dzisiaj: ulica Cieplicka 124) w Sobieszowie. Karkonosze jako lekarstwo na wszystko zmieniły całkowicie życie jego i jego bliskich. Spokój ducha i twórcze spełnienie nareszcie znalazły swoje miejsce w otoczeniu ukochanych gór, których piękno dozował sobie jak lekarstwo, uwieczniając je na swoich pracach.

 Prace Austa, a w szczególności jego grafiki i rysunki, charakteryzują się świetną kreską, wyczuciem światła i cienia, a przede wszystkim oddają nastrój ukazanego pejzażu i samego artysty. Kolorowe pastele i rysunki kredką hipnotyzują oglądającego, przenosząc go w magiczny świat izerskich łąk, karkonoskich schronisk czy sudeckich wsi. Fascynowały one za życia artysty i fascynują nas teraz, sto lat później.

Paul Aust zmarł 4 września 1934 r. w Sobieszowie. Przyczyną śmierci, odnotowaną w Kirchenbücher evangelischer Gemeinde Hermsdorf unterm Kynast (Księdze metrykalnej ewangelickiej gminy wyznaniowej w Sobieszowie), był samobójczy strzał z pistoletu. Jak wynika z dokumentów zachowanych w jeleniogórskim oddziale Archiwum Państwowego we Wrocławiu, chorujący na raka przełyku malarz, chcąc uniknąć śmierci w męczarniach i bólu, sam odebrał sobie życie. Pogrzeb odbył się na sobieszowskim cmentarzu 9 września 1934 r.

Wystawa Domu Gerharta Hauptmanna w Jagniątkowie powstała we współpracy z Muzeum Śląskim w Görlitz. Pozostał po niej bogato ilustrowany, niemiecko-polski katalog, który zawiera kopie ok. 150 prac Austa oraz jego biografię i tłumaczenia przedwojennej prasy karkonoskiej.

Ten blog jest artykułem gościnnym z Muzeum Miejskiego „Dom Gerharta Hauptmanna“ w Jagniątkowie. Materiał ilustracyjny pochodzi ze zbiorów muzeum. Więcej o muzeum i jego wystawach pod: https://muzeum-dgh.pl/

Autorzy: Karolina Matusewicz-Górniak i Cezary Romaczyk

„Byłam tak szczęśliwa i wdzięczna losowi, że pozwolił mi być ponownie w górach“, pisze 24-letnia Elisabeth o poranku 12 grudnia. Przy pomocy maszyny do pisania przepisała wyjątki z listów oraz codzienne zapiski i z nich oraz kilku czarno-białych zdjęć zrobiła mały album: przypomina on o przygodach podczas jej dwunastodniowego pobytu w schronisku Richterbaude w grudniu 1931 roku. Pod pojęciem „góry” rozumiała Elisabeth Karkonosze, tę część Sudetów, która dzięki swojemu alpejskiemu charakterowi obiecywała zimy bogate w śnieg. Gwarancja pokrywy śnieżnej uczyniła z Karkonoszy już w XIX wieku ulubiony region sportów zimowych.

Już w 1815 roku między schroniskiem na Przełęczy Okraj a Kowarami został urządzony pierwszy tor saneczkowy. Sukces był tak duży, że już wkrótce powstały następne zjeżdżalnie. Tym, co wyróżniało Karkonosze, były tzw. rogate sanie. Początkowo służyły one do transportu siana lub drewna, lecz coraz bardziej cieszyły się dużą popularnością wśród turystów. Siedzący między zakręconymi do góry rogami kierowca sań prowadził pojazd z góry na dół, a za nim siedział wygodnie pasażer. Pod koniec stulecia coraz większą popularność zdobywały zwykłe sanie. Także jazda na nartach ułatwiała pracę nie tylko leśnikom, lecz awansowała do ulubionych rozrywek zimowych. Masowym sportem stała się ona jednak dopiero po I wojnie światowej. Rosnąca zapotrzebowanie szybko doprowadziło do rozbudowy zimowej infrastruktury, obok torów saneczkowych i bobslejowych powstały stoki narciarskie, a wkrótce zbudowane też pierwszy wyciąg.

Lecz Elisabeth i jej koledzy nie korzystali z nowoczesnej techniki. W czasie ich pobytu w Karkonoszach wspinali się po górach o własnych siłach, z „rakami” pod butami lub ciągnąc jeden drugiego. Jak bardzo było to wyczerpujące, można przeczytać w jej albumie: od dworca w Karpaczu grupa musiała przedzierać się w siarczystym mrozie przez góry śniegu, aby dotrzeć do swojej wakacyjnej kwatery. „Po krótkiej chwilce było już tylko 45° wzniesienie. O godzinie 5 zrobiło się ciemno. Nie mogliśmy już rozpoznać śladów. Stawialiśmy stopę za stopą bez czucia i często zatrzymywaliśmy się dla zaczerpnięcia powietrza“ pisała Elisabeth w liście do rodziny. A dalej: „Szłam jakby we śnie, widziałam tylko czarne plecy idącego przede mną. Moje stopy były zimne. Bardzo marzłam i tylko się słaniałam“. Wspinanie się było tak męczące, że część grupy zdecydowała się przenocować w schronisku Wiesenbaude i dopiero następnego dnia kontynuować wycieczkę. Jednak nazajutrz na widok górskich krajobrazów wszystkie męki zostały szybko zapomniane, o czym świadczy wpis z 12 grudnia.

O ile pozwalała na to pogoda, prawie codziennie szusowano na nartach przez Karkonosze. Goście mieli liczne możliwości krótszych lub dłuższych wycieczek. Schronisko Richterbaude, podobnie jak Wiesenbaude i Keilbaude były własnością braci Bönsch i reklamowały się tym, że są otwarte przez cały rok, udzielają nauki jazdy na nartach oraz dysponowały ogrzewaniem piecowym i centralnym.  Oprócz sportu Elisabeth i jej towarzysze doświadczali też innych rozrywek: wycieczki do miasteczka Petzer, wizyty w kawiarni, a w jej zapiskach jest nawet mowa o kąpielach.

23 grudnia musieli wyruszyć w podróż powrotną. Jeśli nawet pożegnanie ze schroniskiem nie było trudne, bowiem „daleką drogę do dworca w Karpaczu musieliśmy przebyć na nartach. Przed nami była zatem wspaniała droga”, to jednak po przybyciu do Karpacza i widoku gór w zachodzącym słońcu na sercu zrobiło się ciężko. I tak kończą się te zapiski z nostalgicznym pytaniem: „Kiedy je znowu zobaczę? To moje jedyne życzenie! Największe i najpiękniejsze!”

Odręczne zapiski na ostatniej stronie pokazują, że życzenie ponownego zobaczenia gór spełniło się przynajmniej trzy razy w latach 1934, 1935 i 1937.

… krzycz, wrzeszcz, wydzieraj się na cały świat, może zarobisz w ten sposób pieniądze!” Tak urodzony w 1891 roku w Jaworze komik Ludwig Manfred Lommel w kilku słowach podsumował początki swojej kariery. Przy czym jego ojciec nigdy tego nie powiedział, lecz miał właściwie nadzieję, że syn przejmie po rodzicach ich firmę. Jednak mimo wykształcenia w zawodzie handlowca i pobytów w Manchesterze i Londynie, Lommel nie interesował się tkaninami i suknami. Jego serce biło raczej dla sceny. Po kilku mniej lub bardziej owocnych działaniach jako przedstawiciel, znalazł w końcu swoje powołanie w wędrowaniu od wsi do wsi i rozbawianiu ludzi swoim monodramami. Jednak wielką popularność nie zawdzięcza wiejskim scenom, lecz nowemu wtedy medium: radiu.

Kilka miesięcy po pierwszej niemieckiej audycji radiowej z Berlina w październiku 1923 roku , powstało osiem następnych rozgłośni regionalnych. Do nich zaliczała się także założona w kwietniu 1924 roku we Wrocławiu prywatna spółka radiowa „Schlesische Funkstunde A. G.“ Redakcja mieściła się początkowo w pomieszczeniach Wyższego Urzędu Górniczego przy Placu Powstańców Śląskich, aż w grudniu 1925 roku nowa siedziba radia znalazła się na Krzykach.

Kto wtedy chciał posłuchać nowych programów radiowych, musiał najpierw uzyskać zgodę na zakup odbiornika i zameldować się jako „abonent“. Opłata dla odbiorców Schlesische Funkstunde (Śląska Audycja Radiowa) wynosiła w 1924 roku dwie marki Rzeszy. Zasięg transmisji Breslauer Rundfunk (Radio Wrocław) obejmował ok. 4,5 mln mieszkańców, z których na początku programu zgłoszonych było tylko 200 odbiorców. Zainteresowanie nowym medium szybko jednak rosło i już w następnym roku liczba abonentów wynosiła 46.000 odbiorców.

W roku 1925 pisarz i dramaturg miejskich scen Wrocławia, Fritz Walther Bischoff, został powołany na stanowisko kierownika literackiego Śląskiej Audycji Radiowej, a w 1929 roku mianowany dyrektorem. Interesowały go przede wszystkim artystyczne możliwości radia. Razem z kompozytorem Edmundem Nickem, który stworzył orkiestrę radiową i rozwinął program muzyczny, starał się zdobyć scenę akustyczną. Bischoff widział w radiu instrument, który mógłby służyć popularyzacji kultury. Napisane przez niego „radiowe” teksty nazywał „sekwencjami odsłuchowymi“. Zakładały one, że teksty były rozdzielane na różnych spikerów, a poszczególne pasaże przerywane muzyką, co dzisiaj jest pewną oczywistością.

Friedrich Bischoff był też tym, który odkrył dowcipnego artystę estradowego Ludwiga Manfreda Lommela i zaoferował mu prowadzenie własnej audycji „Runxendorfer Welle 0,5″. Ludwig Manfred Lommel udzielił przy tym swojego głosu dwunastu różnym postaciom oraz należącym do nich dźwiękom. Paul i Pauline Neugebauer i Runxendorf stawali się z audycji na audycję coraz bardziej popularni i uczynili Lommela znanym daleko poza Śląskiem. Radio zyskiwało coraz więcej odbiorców , a liczba słuchaczy szybko rosła.

Po objęciu władzy przez narodowych socjalistów w 1933 roku nadszedł koniec Śląskiej Audycji Radiowej. W trakcie narodowosocjalistycznych czystek Friedrich Bischoff, Edmund Nick oraz inni współpracownicy zostali zwolnieni jako tzw. „kulturowi bolszewicy“ Po odwołaniu Bischoffa „Reichsender Breslau“ (Rozgłośnia Rzeszy Wrocław) rozwinęła się i obok powstałej już w 1925 roku filii w Gliwicach, stworzyła rozgłośnie lokalne w Zgorzelcu i Opawie.

Radiostacja Gliwicka okryła się 31 sierpnia 1939 roku niechlubną sławą, gdy esesmani w polskich mundurach dokonali na nią zamachu, który posłużył narodowosocjalistycznej propagandzie do usprawiedliwienia najazdu na Polskę.

W budynku Śląskiej Audycji Radiowej we Wrocławiu od 1946 roku znajduje się siedziba rozgłośni „Polskie Radio Wrocław“.

Emilie Zirpel miała burzliwe życie, podobnie jak wielu Ślązaków w I połowie XX wieku. Gdy w 1894 roku przyszła na świat, panował cesarz Wilhelm II. Jej miejsce urodzenia Steindorf w powiecie oławskim należało do Prowincji Śląskiej i tym samym od wojen śląskich w połowie XVIII wieku do Królestwa Prus. Pod koniec jej życia to miejsce urodzenia nazywało się Wójcice i było polskie, a ona sama mieszkała kilkaset kilometrów dalej w Republice Federalnej Niemiec. W międzyczasie przeżyła dwie wojny światowe, wiele ustrojów i przesunięć granic i często musiała zmieniać miejsce zamieszkania.

O życiu codziennym i rodzinie Emilie wiadomo niewiele: z zachowanych dokumentów wynika tylko, że w 1920 roku prawdopodobnie poślubiła Felixa Zirpela i w 1921 urodziła córkę. Córka Hildegarde była z wykształcenia pracownikiem biurowym i pracowała w tym zawodzie przed i po II wojnie światowej, podczas gdy Emilie cały czas była gospodynią domową. Pod koniec 1940 roku córka zrezygnowała z pracy w mleczarni w Brzegu z uzasadnieniem,  że ze względu na chorobę matki musi zadbać o dom. Nie wiadomo na co chorowała Emilie. Ponieważ po 10 miesiącach córka podjęła nową pracę, można przypuszczać, że Emilie już wyzdrowiała.

O ile zachowane dokumenty niewiele mówią o życie codziennym, to wyraźnie odzwierciedlają kryzysy, wojny i przełomy, które poważnie naznaczyły życie Emilie. Jako młoda kobieta Emilie przeżyła I wojnę światową i jako jej skutek koniec Cesarstwa Niemieckiego. Rzesza Niemiecka przegrała wojnę i w 1919 roku nie była obecna przy stole rokowań w Wersalu, gdy alianci na nowo ustalali granice w Europie i na mapie ponownie pojawiła się Polska. O przynależności Górnego Śląska do Niemiec lub Polski, a tym samym położonej w pobliżu Opola miejscowości Krzanowice, gdzie Emilie mieszkała z mężem, miał rozstrzygnąć plebiscyt. Aż do dnia wyborów obszar plebiscytu był administrowany przez Międzysojuszniczą Komisję Plebiscytową. Gdy Emilie chciała pojechać do swojego miejsca urodzenia lub do Wrocławia, potrzebowała wizy i paszportu, mimo że Krzanowice również należały do Śląska.

Na początku II wojny światowej Emilie z rodziną mieszkała w Brzegu, co prawdopodobnie wiązało się z pracą jej męża. Działania wojenne przez długi czas oszczędziły to odrzańskie  miasto. Gdy jednak po załamaniu się frontu wschodniego sytuacja nad Odrą w styczniu 1945 roku się zaostrzyła, Emilie i jej córka zostały ewakuowane do Bad Warmbrunn (Cieplice Zdrój) – 27 stycznia otrzymała od powiatowego kierownictwa NSDAP zaświadczenie potwierdzające prawo do pobytu. Jednak Cieplice były tylko stacją pośrednią, bo już miesiąc później Emilie i jej córka znalazły się w czeskich Mariańskich Łaźniach i zostały tam zarejestrowane jak Niemki w Kraju Sudetów.

Nie wiadomo, kiedy stamtąd wyruszyły i wreszcie odnalazły się w Bawarii, lecz w czerwcu 1945 roku Emilie mieszkała już w Mitterteich. Tymczasową kartę rejestracyjną dostała dopiero 3 października. O tym jak bardzo była ona prowizoryczna świadczy jej rewers: formularze drukowano na starych mapach.

W kwietniu 1946 roku Emilie przyjechała wreszcie do Winkel am Rhein i otrzymała tam oprócz tymczasowej karty rejestracyjnej, tym razem na białym papierze, również tymczasowy dowód dla uchodźców ze Wschodu. Odyseja się skończyła: Emilie z rodziną pozostała w heskim Rheingau.

„Pozwalamy sobie […] zwrócić się do Pana z uprzejmą prośbą o przystąpienie do Komitetu Honorowego, który ma byc utworzony z okazji Zielonoświątkowego Turnieju Hokeja“ czytamy w piśmie skierowanym 2 maja 1925 roku do dyrektora Edmunda Glaesera. Prośbę tę wyraziła sekcja hokeja Niemieckiego Klubu Sportowego w Nowej Soli, który w dniach od 31 maja do 1 czerwca 1925 roku zaplanował turniej hokeja z udziałem wielu klubów z regionu. Podczas gdy Komitet Honorowy cztery tygodnie wcześniej nie był jeszcze obsadzony, to uczestnicy turnieju byli już znani: wszystkie biorące udział kluby pochodziły z Dolnego Śląska i graniczących z nim Łużyc. Jak zdradza wydrukowana niewiele później zapowiedź turnieju, Edmund Glaeser nie omieszkał wyrazić zgody na tę prośbę i wraz z innymi lokalnymi osobistościami z gospodarki i polityki został członkiem Komitetu Honorowego.

Nie wiadomo, czy Edmundowi Glaeserowi ten zaszczyt przypadł z racji jego funkcji dyrektora huty żelaza Paulinenhütte, którą kierował od 1917 roku czy też jako kronikarzowi miejskiemu i założycielowi miejskiego muzeum. Zatrudniająca w okresie swojego rozkwitu ok. 300 pracowników Paulinenhütte ciągle nie mogła pokonać trudności spowodowanych wojną: skutki przegranej wojny, inflacja i światowy kryzys gospodarczy doprowadziły do tego, że zakład nie znalazł wyjścia z kryzysu i w 1931 roku musiał wreszcie ogłosić upadłość. Istniejące w mieście Zakłady Tekstylne Gruschwitza i Odlewnia Żeliwa Krausego były jako pracodawcy bardziej znaczące niż firma Edmunda Glaesera. Zdobył on jednak wiele zasług jako inicjator powstania Muzeum Regionalnego w Nowej Soli i kronikarz miejski. Bez względu na to, jakiej funkcji zawdzięczał zaproszenie, to na każdej uroczystości czy jubileuszu był on chętnie widzianym gościem. Świadczą o tym zaproszenia róznych towarzystw, tak na przykład na 70 rocznicę Katolickiego Stowarzyszenia Czeladników, na uroczystość założenia Męskiego Koła Śpiewaczego czy na puchar Nowosoleckiego Związku Sportowego.

Ten ostatni powstał w 1919 roku z połączenia kilku lokalnych klubów piłki nożnej, których działalność wskutek I wojny światowej prawie całkowicie zamarła i połączył się z klubem hokejowym. Od 1923 roku obydwa stowarzyszenia nosiły nazwę „Niemiecki Klub Sportowy” i odtąd należały do niego również lekkoatleci.

Sekcja piłki nożnej miała z pewnością więcej członków, bo hokej w porównaniu z piłką nożną czy gimnastyką nie był w owym czasie sportem masowym. Stąd też liczono, że taki turniej z prominentnymi członkami Komitetu Honorowego zdobędzie trochę popularności. W każdym razie tak można interpretować pismo, w którym stwierdzono, że turniej przyczyni się do propagowania „sprawy ćwiczeń cielesnych“. Wydrukowanie ulotki programowej z podaniem reguł gry świadczy także o tym, że nie były one wielu ludziom znane i konieczne były objaśnienia. Jednak nawet, gdy drużyna była niewielka, to jednak dobrze ze sobą zżyta, na co wskazuje fotografia z wycieczki sylwestrowej w Karkonosze w 1924 roku. Porównanie zdjęć drużyny z 1925 i 1932 roku pokazuje, że także propagowanie tego sportu nie było bezowocne: drużyna powiększyła się.

20 lutego 1952 roku Meta Scholz zwróciła się do Urzędu Stanu Cywilnego w Berlinie z prośbą o wydanie świadectwa śmierci swego męża – 7 lat po jego deportacji z Nowej (Neuen) w powiecie bolesławieckim. 15 lutego 1945 roku tę małą miejscowość zajęła Armia Czerwona, 10 dni później 44-letni Hermann Scholz razem z innymi mieszkańcami wioski został wywieziony – najpierw do więzienia w Bytomiu, a stamtąd do Rosji. Dla jego żony i obydwu córek nastało 7 lat obawy i nadziei, aż wreszcie złożone pod przysięgą oświadczenie naczelnego sanitariusza lazaretu Kandalaksha przyniosło smutną pewność.

Neuen (Nowa), Powiat Bolesławiec

Gdy Meta w lipcu 1946 roku została wypędzona ze swojej śląskiej małej ojczyzny i stłoczona w towarowym wagonie przez Węgliniec przewieziona do obozu Marienthal, a stamtąd do powiatu Siegen, nie przypuszczała, że jej mąż w tym czasie już nie żył. Jeszcze przez wiele lat po przyjeździe na Zachód nie miała żadnych wieści o nim. Wciąż starała się dowiedzieć czegoś o jego losie. Pierwszy kontakt z więźniem obozu, który do jesieni 1945 był w tym samym łagrze w Murmańsku, udało się Mecie nawiązać w 1949 roku. Jego listy rozwiewały nadzieję na ponowne spotkanie. Hermann Scholz opiekował się nim w obozowym lazarecie i z powodu złego stanu zdrowia udało mu się przyjechać do Niemiec z transportem chorych. Opis warunków w łagrze w momencie jego wyjazdu nie dodawał otuchy.

Meta Scholz nie była jedyna poszukującą. Po II wojnie światowej miliony ludzi szukało swoich zaginionych krewnych. Czerwony Krzyż już od wojny niemiecko-francuskiej angażował się w poszukiwanie członków rodzin zaginionych w czasie konfliktów zbrojnych. Jednak skomplikowana sytuacja spowodowana wielkimi falami uchodźców i milionami zaginionych żołnierzy postawiła  organizację w 1945 roku przed nowymi wyzwaniami. Zorganizowano Biura Poszukiwań Niemieckiego Czerwonego Krzyża, w których ochotnicy rejestrowali szukających i poszukiwanych oraz zbierali informacje o zaginionych w czasie wojny. Do 1950 roku Czerwony Krzyż udzielił istotnych wskazówek w prawie 8,8 mln przypadków i pomógł w znalezieniu zaginionych krewnych. Mimo to miliony losów pozostawały w dalszym ciągu niewyjaśnione. Do 1955 powrócili do ojczyzny więźniowie z rosyjskich obozów, których Czerwony Krzyż pytał o zaginionych.

Także Meta Scholz zwróciła się w 1950 roku do Biura Poszukiwań Czerwonego Krzyża i w styczniu 1952 dostała listę z pięcioma adresami osób, które powróciły i prawdopodobnie przebywały w tym samym obozie co jej mąż. Nikt nie mógł sobie przypomnieć  Hermanna Scholza, ale jedna z pielęgniarek wskazała na sanitariusza baraku nr 10 lazaretu w Kandalaksha. Mieszkał on w międzyczasie w Turyngii i faktycznie znał jej męża. Był z nim w więzieniu w Bytomiu i stamtąd 31 marca 1945 został wywieziony na Półwysep Kolski do łagru Kandalasha. Do lipca 1945 roku Scholz był zatrudniony w obozie głównym jako pomocnik sanitariusza, lecz prawdopodobnie potem przeniesiony na budowę kanału w obozie na wodzie. Na początku maja 1946 roku ciężko chory Scholz powrócił do lazaretu i zmarł w nim jeszcze w tym samym roku. Inny ocalony, którego znalazł Czerwony Krzyż, potwierdził w liście z października 1952 roku tę smutną wiadomość. Pisał także o wspólnym czasie w obozie i o grobie Hermanna Scholza, który odwiedził przed swoim powrotem.

Po siedmiu latach dręczącej niepewności został wyjaśniony smutny los Hermanna Scholza, ból spowodowany jego stratą pozostał na dłużej.

Obrazy szczęśliwych dni na Śląsku

Obrazy szczęśliwych dni na Śląsku

Założony ok. 1250 roku Bolesławiec uważany jest za miasto dobrej ceramiki. Tę opinię zawdzięcza istniejącym w mieście i jego okolicy złożom glinki, dzięki którym region stał się centrum produkcji ceramiki. Pierwsze dokumenty cechu garncarzy w Bolesławcu pochodzą z XVI wieku. Sam fakt bycia „miastem ceramiki” nie jest niczym szczególnym, bo takich jest w końcu wiele. Jednak Bolesławiec mógł od 1753 roku zaprezentować jedyną w swoim rodzaju atrakcję, która wiązała się bezpośrednio z tradycją garncarstwa: Wielki Garniec.

Wykonał go urodzony w Bad Muskau (Mużaków) i od 1751 roku osiadły w Bolesławcu garncarz Johann Gottlieb Joppe. Uformował on ręcznie pojedyncze kręgi tego mierzącego ponad 2 metry wysokości, ważącego ok. 600 kilogramów i posiadającego 1970 litrów pojemności garnca i z powodu jego wielkości wysuszył na powietrzu. W 1893 roku dom przy ulicy Zgorzeleckiej 12, w którym powstał garniec i który można było zwiedzać za opłatą, został zburzony. Uważany swego czasu za największe naczynie świata garniec stał się w międzyczasie symbolem miasta. Musiał się zatem przeprowadzić. Został umieszczony w baszcie przy miejskim stawie, opatrzony inskrypcją „Oto Garniec, z glinki wykonany, co 30 buszle grochu mieści“ i można go było tam podziwiać w otoczeniu innych, godnych uwagi wyrobów z ceramiki. W roku 1909 znalazł swoje miejsce na parterze nowopowstałego muzeum miejskiegp. Dla tego eksponato musiano najpierw powiększyć drzwi wejściowe. Ponadto od 1939 roku replika garnca stała na bolesławieckim rynku.

Jako symbol miasta był „Wielki Garniec” ważną atrakcją turystyczną – kto odwiedzał Bolesławiec, musiał też zobaczyć garniec. Nawet John Quincy Adams podziwiał garniec podczas swojego pobytu w Bolesławcu w lipcu 1800 roku, jak to wynika z jego zapisków. Przy tej popularności nie dziwi, że garniec był przedstawiany na wielu pocztówkach, a ponadto wykonywano i sprzedawano suweniry w formie garnca w różnych rozmiarach, kolorach i z różnych materiałów. Także i dla wypędzonych bolesławian pozostał „Wielki Garniec” ważną pamiątką jako symbol miasta.

Ponadto garniec był tematem pieśni, wierszy, a nawet sztuki teatralnej. Ta wystawiona po raz pierwszy w 1879 roku sztuka opowiada przekazaną historię jego powstania. Mówi ona o tym, że bogaty kupiec założył się, że jego cały zbiór grochu zmieści się w jednym garncu. Gdy okazało się, że zbiór jest o wiele większy niż oczekiwano, nie było nikogo, kto mógłby wykonać tak duży garniec. Dopiero młody czeladnik garncarza był w stanie zrobić wystarczająco pojemny garniec i jako zapłatę mógł poślubić córkę bogatego kupca.

 

Losy Wielkiego Garnca po II wojnie światowej są niejasne, prawdopodobnie został on zniszczony przez żołnierzy Armii Czerwonej. Kopia garnca stoi jednak od 2009 roku w Muzeum Ceramiki w Bolesławcu.

Letnie wakacje i czas urlopów dobiegły końca i znowu dzień za dniem wczesnym rankiem droga wiedzie do szkoły, firmy lub biura: niektórzy mają szczęście i idą na piechotę, inni jadą na rowerze, a wielu musi wziąć autobus lub tramwaj. Tak jak to robił 100 lat temu mały Helmut. A oznaczało to, że należy punktualnie ruszyć z domu, aby nie przegapić tramwaju i mieć nadzieję, że nie będzie on opóźniony oraz nie zapomnieć biletu. Na okładce biletu zaznaczono, że „Przy każdej jeździe należy go dobrowolnie okazać konduktorowi lub strażnikowi i na żądanie ponownie dać do kontroli“. Nie wiadomo, czy Helmut w drodze do Szkoły Podstawowej nr 67 przy Steinstraße (obecnie ulica Kamienna) miał zawsze przy sobie bilet, Nie można jednak było pożyczyć bilet od kolegi ze szkoły, bowiem był on przypisany do danej osoby i ważny tylko „na osobę, która bilet kupiła”. Dlatego też był on zaopatrzony w zdjęcie paszportowe, na którym widniał Helmut w szykownym mundurku marynarskim – typowym dla tych czasów.

Gdy Helmut co tydzień kupował bilet, wrocławskie tramwaje świętowały właśnie 45-lecie swojego istnienia. Bowiem już w 1876 roku wrocławska spółka Straßen-Eisenbahn-Gesellschaft (BSEG) dostała zezwolenie na prowadzenie tramwajów konnych w mieście. Uruchomienie pierwszej linii z Klosterstraße (obecnie ulica Traugutta) przez Ogród Zoologiczny do Szczytnik nastąpiło w lipcu następnego roku. Mimo wielu niedostatków: złe warunki pracy woźniców, zbyt wolna jazda i często opóźnione połączenia ostatnie konie dopiero w 1906 roku zostały wysłane „na emeryturę“. Rok wcześniej spółka Elektrische Straßenbahn in Breslau AG (ESB) otrzymała koncesję i wprowadziła napęd elektryczny. Natomiast spółka BSEG elektryfikowała swoje linie dopiero od 1901 roku.

Rosnąca liczba mieszkańców i coraz bardziej rozciągnięta zabudowa spowodowały, że konieczny stał się dalszy rozwój sieci tramwajowej. Stąd też administracja miejska postanowiła wziąć w swoje ręce budowę i eksploatację nowych linii tramwajowych. W roku 1902 rozpoczęły pracę Städtische Straßenbahn Breslau (SSB) jako trzecie przedsiębiorstwo. Pierwsze linie prowadziły z Popowic do Bramy Oławskiej lub z Popowic do Dworca Głównego. Przez pewien czas we Wrocławiu istniały trzy przedsiębiorstwa tramwajowe, co oczywiście nie przebiegało bez przeszkód. Dlatego miasto w 1911 roku wykupiło najpierw za 10 milionów marek spółkę BSEG, a wreszcie z chwilą wygaśnięcia udzielonej na 30 lat koncesji przejęło w 1923 roku także spółkę ESG i włączyło jej linie do swojej sieci. W czasach, gdy mały Helmut codziennie korzystał z tramwaju, sieć była wciąż rozbudowywana. Powstały nowe linie, które miały zlikwidować częste przesiadki i ułatwić jazdę tramwajem.

W listopadzie 1943 roku cała sieć tramwajowa została zmieniona. Ponieważ wszelkiego rodzaju paliwo było potrzebne do celów wojskowych, zawieszono ruch autobusowy. Aby jednak wszystkie dzielnice miasta miały połączenie z centrum, konieczne było przestawienie sieci tramwajowej. Wrocławianie otrzymali ulotki ułatwiające im poruszanie się w nowej sieci.

W listopadzie 1943 roku Helmut miał już od dawna świadectwo ukończenia szkoły w kieszeni, wiec nie musiał sprawdzać „Jaka linia prowadzi do mojej szkoły?“.

Chłopcy poważnie spoglądają w obiektyw – typowe zdjęcie szkolnej klasy z początku lat 20. XX wieku. Na pierwszy rzut oka nienadzwyczajne, dopiero po dokładniejszym przyjrzeniu się klasa ta różni się od zwyczajnej klasy szkoły ludowej. Na przykład po lewej krawędzi fotografii dziecko siedzi w łóżku zamiast w ławce: zdjęcie zostało zrobiona w sali lekcyjnej Namysłowskiego Domu Kalek. Dzisiaj pejoratywne użycie pojęcia „kaleka” może irytować, lecz swego czasu było to neutralne określenie ludzi ograniczonych fizycznie i nie powinno skłaniać do niedoceniania postępu, jaki dokonał się wraz z powstaniem takich domów. Bowiem to, że dzieci fizycznie upośledzone chodzą do szkoły i mogą zdobyć zawód, nawet oddzielone od innych uczniów, nie było w owym czasie czymś oczywistym.

Aż do uchwalenia w 1920 roku pruskiej „Ustawy o opiece nad niepełnosprawnymi” troska, leczenie i kształcenie kalekich młodych ludzi znajdowało się przeważnie w rękach prywatnych lub kościelnych. Na Śląsku od przełomu wieków powstało wiele takich domów, i tak w Leśnej, Czerwieńsku, Wałbrzychu i Bytomiu. Dom Kalek w Namysłowie został poświęcony w październiku 1913 roku. Był on prowadzony przez braci miłosierdzia, którzy oddali się służbie nad chorymi i niepełnosprawnymi.

Wspomniana „Ustawa o opiece nad niepełnosprawnymi” po raz pierwszy ustanawiała działania opiekuńcze dla ludzi fizycznie upośledzonych jako obowiązek państwa i tym samym zapewniała im prawo do odpowiednich świadczeń. Ustawa zakładała, że „wymagającym pomocy chorym psychicznie, idiotom, epileptykom, głuchoniemym, ślepcom i kalekom, o ile wymagają oni pobytu w stosownych zakładach, zostanie zapewnione leczenie, kuracja i opieka“. „Przy kalekach poniżej 18 roku życia opieka obejmuje także zdobycie zawodu”. Aby jednak zrealizować ten plan, potrzebne były odpowiednie domy opieki, przy czym sięgano także do istniejących placówek prywatnych. Ponieważ państwo nie miało do dyspozycji pieniędzy na urządzenie takich ośrodków, domy dla kalek były zdane na innych dobroczyńców, stąd w wielu miejscowościach, także w Namysłowie, powstały stowarzyszenia opieki nad niepełnosprawnymi.

Dzięki ich wsparciu obok personelu medycznego udało sie zatrudnić 2 nauczycieli, którzy odpowiadali za wymienione w ustawie kształcenie. Wychowanie religijne dla dzieci katolickich przejął zakładowy ksiądz, o wychowanków ewangelickich troszczyli się pastorzy kościoła protestanckiego. Szczególnym uznaniem cieszyły się warsztaty szkolne, w których młodzież mogła nie tylko nauczyć się rzemiosła, ale i których wyroby znajdowały szybko zbyt. Młodzi ludzie mogli być kształceni w stolarni, szczotkarni, wikliniarni, warsztacie szewskim, krawieckim lub w ogrodnictwie. Obok nauki zawodu wspierano wykształcenie muzyczne, grę i sport. Oprócz nauki muzyki próbowano też przedstawień teatralnych. Wychowankowie mieli być przygotowani do samodzielnego życia. Zadeklarowanym celem było wykształcenie pełnowartościowych i równouprawnionych ludzi.

Przedwojenną Zieloną Górę znamy z pięknych wydawnictw pocztówkowych. Za wieloma widokami kryją się konkretni fotografowie i wydawcy, często anonimowi dla nas obecnych. Do jednych z najbardziej znanych wydawców należał przed wojną Paul Mohr. Urodził się 11 września 1871 r. w Zielonej Górze. Był synem Friedricha Mohra i Christine Mohr z domu Urlich. Ojciec Paula Mohra był handlarzem węglem i posiadał punkt sprzedaży przy ul. Niedertorstrasse (obecnie ul. Kupiecka), gdzie prowadził solidny i dobrze prosperujący biznes. Matka zajmowała się domem i dziećmi, ponieważ oprócz Paula państwo Mohrowie mieli jeszcze dwie córki Emmę i Martę. Jedyny syn nie poszedł w biznesowe ślady ojca, gdyż ten dał mu wyraźnie do zrozumienia, iż jako handlarz i sprzedawca węgla kariery w życiu nie nigdy zrobi. Dlatego też Paul postanowił kształcić się na introligatora i drukarza.

Podczas nauki zawodu Paul Mohr jeździł po różnych zakładach introligatorskich w kraju, gdzie odbywał praktyki zawodowe i pracował. Pod koniec XIX w. przyjechał do Luckau (Łuków, miejscowość niedaleko Bad Muskau), by tam zacząć pracę w introligatorni znanego, zamożnego i szanowanego obywatela tego miasta drukarza Moritza Natuscha. W firmie poznał swoją przyszłą żonę Klarę Natusch, córkę właściciela drukarni. Postanowił się z nią ożenić i wrócić do Zielonej Góry, by tam się osiedlić i rozkręcić swój własny biznes. W 1900 r. Klara i Paul pobrali się w kościele pw. Zum Garten Christi w Zielonej Górze (obecnie kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej).

Firma drukarska i sklep papierniczy Paula Mohra w przedwojennym Grünbergu znajdowała się w kamienicy przy Niedertorstrasse 10 (obecnie ul. Żeromskiego 8) Na tyłach domu wybudowano drukarnię (obecnie uliczka prowadząca do Placu Powstańców Wielkopolskich i budynek gdzie mieści się jeden z banków).

Ze związku Klary i Paula Mohrów urodziło się trzech synów – Richard, Fritz oraz Georg. Wszyscy trzej, gdy podrośli, poszli w ślady ojca i zaczęli naukę w zawodzie drukarza. Richard kształcił się w Naumburgu nad Soławą i we Wrocławiu, Fritz w Bolesławcu, a najmłodszy Georg w Bielawie.

Firma, sklep i drukarnia Paula Mohra w Zielonej Górze były bardzo dobrze znanym i wyśmienicie prosperującym przedsiębiorstwem. Wydawanie pocztówek z obliczami miasta traktował jako jedno z wielu zajęć w biznesie papierniczym. Bardziej skupiony był na drukowaniu, introligatorni, sprzedaży książek i sprzedaży różnorakich materiałów papierniczych oraz galanterii niż na wydawaniu kart. W sklepie Mohra, gdzie zatrudniał dość liczny personel, można było kupić wszystko to co dziś kupujemy w sklepie papierniczym:  ołówki, zeszyty, pióra, kredki, farbki, koperty, linijki itp.

Na parterze jego posesji znajdował się sklep, a na pierwszym piętrze urządzono obszerne i okazałe mieszkanie. Jak na ówczesne standardy posiadało ono wszelkie wygody, gdyż znajdowały się tam komfortowo urządzone pokoje, kuchnia, osobno ubikacja i łazienka ze sporą wanną. Na drugim piętrze znajdowały się służbówki i pokoje dla pracowników drukarni oraz ekspedientek, a na poddaszu miejsce wypoczynku i rekreacji.

Oficjalnie firma Paula Mohra zakończyła działalność w 1944 roku, kiedy to do Zielonej Góry dotarły wieści o zbliżającym się froncie i możliwym wkroczeniu armii sowieckiej na tereny Rzeszy. Rodzina spakowała rzeczy i wyjechała do Łukowa, rodzinnego miasta żony Mohra. Tam zostali przyjęci przez teściów i postanowili przeczekać ten niepewny czas. Jednakże wiadomości, jakie dochodziły do Mohra o sytuacji w 1945 roku w Zielonej Górze, żal za utraconym dziedzictwem, firmą, domem oraz świadomość iż cały dorobek zostanie zniszczony sprawiły, że Paul Mohr zmarł 7 marca 1945 roku w Łukowie, gdzie został pochowany.

Ten wpis na blogu jest gościnnym postem z Muzeum Ziemi Lubuskiej. Ilustracje pochodzą ze zbiorów muzeum. Więcej informacji o muzeum i jego wystawach pod: https://mzl.zgora.pl/

Autor: dr. Izabela Korniluk

HAUS SCHLESIEN

Dollendorfer Str. 412
53639 Königswinter

+49(0)2244 886 0
info@hausschlesien.de
X
Wir nutzen Cookies auf unserer Website. Einige von ihnen sind essenziell, während andere uns helfen, diese Website und Ihre Erfahrung zu verbessern. 
Customize Customize
No cookies
Yes, I agree